علمی‌سازی، استاندارد‌سازی و هوشمندسازی فرایند غربالگری در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مورد تأکید قرار گرفته ‌است و حالا دو سال پس از ابلاغ این قانون بنا به تأکید وزارت بهداشت به رغم کاهش ۲۰۰ هزار غربالگری، با افزایش آمار تولد نوزادانی با ناهنجاری جنینی مواجه نیستیم. این در حالی است که پیش از اجرای این قانون، غربالگری غیر استاندارد و با خطای بالا خودش به چالشی جدی برای مادران باردار تبدیل شده‌بود و درصد خطای بالا در غربالگری موجب می‌شد برخی از جنین‌های سالم هم مجوز سقط دریافت کنند

۲۰۰ هزار غربالگری کمتر بدون افزایش ناهنجاری جنینی؛ این آماری است که صابر جباری، رئیس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت در نشست خبری این وزارتخانه به مناسبت هفته ملی جمعیت به آن اشاره می‌کند.

علمی‌سازی، استاندارد‌سازی و هوشمندسازی فرایند غربالگری در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مورد تأکید قرار گرفته‌است و حالا دو سال پس از ابلاغ این قانون بنا به تأکید وزارت بهداشت به رغم کاهش ۲۰۰ هزار غربالگری، با افزایش آمار تولد نوزادانی با ناهنجاری جنینی مواجه نیستیم. این در حالی است که پیش از اجرای این قانون، غربالگری غیر استاندارد و با خطای بالا خودش به چالشی جدی برای مادران باردار تبدیل شده‌بود و درصد خطای بالا در غربالگری موجب می‌شد برخی از جنین‌های سالم هم مجوز سقط دریافت کنند.

ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت یکی از پر بحث‌ترین بند‌های این قانون بوده‌است. برخی از چهره‌ها با همراهی برخی جریانات رسانه‌ای این بند از قانون جوانی جمعیت را به معنای حذف غربالگری می‌دانستند و معتقد بودند این قانون می‌تواند با افزایش ناهنجاری‌هایی از بدو تولد همراه باشد. در برابر این، گروهی از کارشناسان هم درصد خطای روش‌های غربالگری موجود را بالا می‌دانستند و معتقد بود بسیاری از نتایج این غربالگری‌ها درست از آب در نمی‌آید و مجوز سقط جنین‌های سالم را صادر می‌کند!

 غربالگری در قانون جوانی جمعیت

بر اساس ماده ۵۳ قانون جوانی جمعیت، وزارت بهداشت موظف به اصلاح روش‌های غربالگری و تشخیصی و عملکرد مورد استفاده برای مادر و جنین در جهت حفظ آن‌هاست. همچنین منتفی کردن احتمال خطر برای مادر و جنین و به استاندارد روز رساندن مقادیر مثبت و منفی کاذب نتایج و تفاسیر آزمایش‌ها و تصویربرداری‌ها با رعایت شاخص‌های به‌روز و استاندارد‌های علمی و تعیین مسئولیت تجویزکننده و انجام دهنده خدمات از دیگر مواردی است که در این بند قانونی به آن اشاره شده‌است. عدم ارجاع مادر باردار به غربالگری ناهنجاری‌های جنین توسط پزشکان یا کارکنان بهداشتی و درمانی تخلف نیست و نباید منجر به محاکمه یا پیگرد آن‌ها گردد، مگر آنکه پزشک، علم یا ظن قوی به لزوم ارجاع برای درمان مادر و جنین یا حفظ جان مادر داشته‌باشد.

در صورت ارجاع مادر باردار به غربالگری‌هایی که منجر به حدوث سقط یا سایر عوارض برای جنین و مادر شود، صرفاً پزشک، تنها در صورتی که ارجاع را بر پایه ظن قوی علمی و مبتنی بر شواهد نسبت به ناهنجاری جنین، برای حفظ جان مادر و جنین یا درمان آن‌ها ضروری تشخیص داده‌ باشد، مرتکب تخلفی نشده ‌است.

از زمان لازم‌الاجرا شدن این قانون، هرگونه توصیه به مادران باردار توسط کادر بهداشت و درمان یا تشویق یا ارجاع از سوی درمانگران به تشخیص ناهنجاری جنین مجاز نیست. آزمایش غربالگری و تشخیص ناهنجاری جنین صرفاً به درخواست یکی از والدین و با تشخیص پزشک متخصص، مبنی بر احتمال قابل‌توجه نسبت به وجود عارضه جدی در جنین، یا خطر جانی برای مادر یا جنین یا احتمال ضرر جدی برای سلامت مادر یا جنین در ادامه بارداری مبتنی بر منابع معتبر علمی تجویز می‌گردد، مشروط به آن که احتمال ضرر آزمایش غربالگری و تشخیص ناهنجاری حسب مورد اقوی از احتمال یا محتمل ضرر نسبت به جنین و مادر نباشد و همچنین والدین یا پزشک احتمال عقلایی سقط در اثر آزمایش غربالگری و تشخیص ناهنجاری را ندهند. با تمام این‌ها ماده ۵۳ قانون جوانی جمعیت از سوی برخی افراد به معنی حذف غربالگری عنوان می‌شد و حتی برخی افراد عنوان می‌کردند از زمان اجرایی‌شدن این قانون ناهنجاری‌هایی از بدو تولد افزایش یافته‌است. رئیس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت، اما این موضوع را رد می‌کند.

 جنین‌های سالمی که سقط می‌شدند

غربالگری بین ۱۰تا ۱۵درصد خطا دارد، البته برخی مراجع علمی هم درصد خطای غربالگری را بالاتر از این‌ها دانسته و ۲۰ درصد و در مواردی بیشتر از ۲۰درصد خطا برای آن قائلند. بر اساس شکایات رسیده و ارزیابی‌های اولیه، نزدیک ۳۰درصد گزارش‌های سونوگرافی در غربالگری جنین از طرف گروهی خاص با واقعیت همخوانی ندارد و بین ۲۸- ۱۶درصد گزارش‌های مطالعه ژنومیک هم مغایر واقعیت است. در چنین شرایطی بود که اغلب متخصصان بر استانداردسازی موضوع غربالگری جنین تأکید داشتند و این مسئله در ذیل قانون جوانی جمعیت رخ داد. ماجرایی که البته مخالفان این قانون برایش سناریوسازی متعددی راه انداختند و همچنان هم ادامه دارد و حتی برخی آمارسازی‌ها از افزایش تولد نوزادان معلول و دارای نقص ژنتیکی با اجرای قانون استانداردسازی غربالگری که البته آن‌ها حذف غربالگری می‌خوانند، همراه بوده تا خانواده‌ها را در مقابل این استانداردسازی قرار دهند. جالب اینکه برخی پزشکان هم از این جریان‌سازی حمایت می‌کنند و با اظهارنظرهای خود بر این تنور می‌دمند، اما این ماجرا هم پشت‌پرده خودش را دارد.

پدرام پاک آیین، سخنگوی وزارت بهداشت پیش از این با تأکید بر اینکه از سال۹۹ تاکنون صدور مجوز تولید و واردات کیت‌های غربالگری سه‌ماهه اول بارداری صرفاً در سیستم‌های بسته امکان‌پذیر است، در واکنش به برخی اظهار‌نظر‌های منفی درباره رشد تولد نوزادان با ناهنجاری از بدو تولد پس از اجرای قانون جوانی جمعیت گفته بود: «ذی‌نفعان غربالگری غیر‌استاندارد جنین، سالانه بیش از هزار میلیارد تومان درآمد از این محل کسب می‌کردند که با اجرای قانون حمایت از خانواده و استانداردسازی غربالگری جنین، این سود را از دست رفته می‌بینند.»

وی ضمن تکذیب تولد نوزادان دارای ناهنجاری بعد از اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت می‌افزاید: سامانه‌های الکترونیک وزارت بهداشت، هیچ‌گونه افزایش در تولد نوزادان دارای ناهنجاری را از زمان اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به این سو نشان نمی‌دهند.

صابر جباری در پاسخ به این سؤال که آیا افزایشی در ثبت ناهنجاری‌های جنینی پس از اجرای قانون جوانی جمعیت و محدود و استانداردسازی غربالگری جنین رخ داده ‌است، گفت: پس از اجرای قانون جوانی جمعیت، ۲۰۰ هزار مورد از غربالگری‌های ناهنجاری‌های جنینی کاهش یافته‌است، اما هیچ‌گونه افزایش ناهنجاری جنین نداشته‌ایم. ما در بیماری‌های منطبق بر غربالگری ژنتیکی افزایش نداشته‌ایم.

وی با بیان اینکه برخی از بیماری‌های نوزادان، ناهنجاری جنینی نامیده می‌شدند، افزود: «برای کاهش فشار‌های روانی مادر، به دانشگاه‌های علوم پزشکی ابلاغ کردیم که به جای عبارت «ناهنجاری‌های مادرزادی» از «ناهنجاری‌های بدو تولد» استفاده شود.» جباری درباره نرخ باروری کشور نیز گفت: در چند سال اخیر سرشماری دقیقی برای احصای دقیق نرخ باروری انجام نشده، اما براساس بررسی‌های وزارت بهداشت، نرخ باروری ۶/۱ بوده که تغییر چندانی نداشته‌است.

طبق توضیحات وی بر اساس برنامه هفتم توسعه، وزارت بهداشت مکلف‌ شده که برای دختران مجرد زیر ۳۰ سال آیین‌نامه فریز تخمک را تدوین کند؛ این موضوع برای برخی از گروه‌ها ازجمله افرادی که دچار سرطان هستند و شیمی‌درمانی می‌شوند و ممکن است در آینده امکان تولد فرزند نداشته ‌باشند، قابل انجام است و هزینه‌های آن توسط بیمه باید پوشش داده شود تا افرادی که در شرایط جسمانی خاصی قرار دارند، از این خدمات بهره‌مند شوند.

*زهرا چیذری