خداوند هنگامی که انسان را آفرید، از روح خود در او دمید تا همه صفات و اسمای کمالی در انسان سرشته شود و ظرفیتی برای متأله شدن او فراهم آید. این‌گونه است که افزون‌بر صفات عمومی که در دیگر آفریده‌ها قرار داده شده بود، علم و عقل نیز بالقوه در اوج آن به آدمی داده شد؛ اما صرف اعطای این موهبت از جانب خداوند، هرگز باعث نشد و نمی‌شود که انسان‌ها در ابعاد فردی و اجتماعی در یک سطح قرار بگیرند، بلکه به میزانی که بتوان از این تعقل بهره برد و خردورزی کرد، می‌توان گفت در پرورش این عطای الهی موفق بوده‌ایم.

اگر عقل را به معنای مهار کردن و کنترل کردن درنظر بگیریم، می‌توان گفت هر کجا که اعوجاج و کژی هست، محصول دور شدن از عقل و عقلانیت بوده و بر همین اساس است که جامعه دچار اختلال شده و بسیاری از مسائل و موارد، سر جای خود قرار نمی‌گیرند. مسئله‌ای که نه‌فقط انسان امروز، بلکه بشر در اعصار و قرون مختلف با آن مواجه بوده است.

بی‌راه نیست اگر بگوییم جامعه‌ای که از عقل به‌عنوان ابزار مهم در تصمیم‌گیری‌ها استفاده نمی‌کند، دچار اختلال شده و این اختلال در همه ابعاد زندگی اعضای آن از فرهنگ گرفته تا اقتصاد، سیاست و غیره، جلوه‌گر می‌شود؛ چراکه نشانه‌های تعقل را می‌توان در همه رفتارهای اخلاقی و اجتماعی شخص از مهرورزی و دوستی با مردم که نیمی از عقل تلقی شده تا عدل و نظم و انسجام، دید.

آنچه در این گزارش به آن می‌پردازیم، تبیین نقش ترویج خردورزی در جامعه است. اینکه عقلانیت به چیزی اطلاق می‌شود و چطور می‌توان از عقلانیت بهره برد و یک جامعه متعالی ساخت. آنچه می‌خوانید، گفت‌وگوی خبرنگار سپهرغرب با حجت‌الاسلام‌والمسلمین حبیب‌الله شعبانی‌موثقی، نماینده ولی‌ فقیه در استان همدان، دراین‌باره است. او اعتقاد دارد که عقلانیت پایه و اساس دین‌داری است و منشأ مشکلات و چالش‌هایی که در جامعه ایجاد می‌شود، تعدی در شهوت‌ها و غضب‌ها است و عقلانیت، مهارکننده عوامل طغیانگر خواهد بود. در ادامه مشروح گفت‌وگو با وی را می‌خوانید:

اگر عقل نباشد، طبیعتاً دین‌داری شکل نمی‌گیرد

نماینده ولی‌ فقیه در استان همدان در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه خرودرزی در اسلام تحت عنوان عقلانیت مطرح است، عنوان کرد: در مکتب تشیع، عقلانیت بسیار مهم بوده و پایه و اساس دین‌داری معرفی شده، تا جایی که اگر عقل نباشد، طبیعتاً دین‌داری شکل نمی‌گیرد.

عقلانیت، قدرت تشخیص حق و باطل است

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حبیب‌الله شعبانی‌موثقی خاطرنشان کرد: عقلانیت و خردورزی در روایات، نزد حکیمان و اهل فلاسفه معانی مختلفی دارد، اما تعریفِ کلی آن را می‌توان قدرت تشخیص حق و باطل، درست و نادرست و عدل و ظلم دانست؛ آن قوه‌ای که این بخش‌ها را از هم تمییز می‌دهد، خرد و عقلانیت بوده و طبیعتاً این عقل است که کمک می‌کند انسان خودش، دیگران، ارتباطات، سرمایه‌ها، ظرفیت‌ها و آسیب‌ها را بشناسد و با کمک عقل ارتباط بین این مفاهیم را تنظیم کند.

خردورزی، ضامن تأمین منافع است

نماینده ولی‌ فقیه در استان همدان سپس در تعریف «جامعه متعالی» که بر عقل استوار است، توضیح داد: جامعه محل تعاملات بوده و وقتی تعاملات اجتماعی و ارتباطات شکل می‌گیرد، به‌صورت طبیعی تزاحم‌ها نیز ایجاد می‌شود. نقش خرد و عقل در اینجا است که قضاوت می‌کند منافع به‌درستی طراحی شوند، بنابراین جامعه متعالی با توجه به تعریفی که از مبانی مختلف داریم، متفاوت است.

جامعه‌ای متعالی است که بتواند منافع مادی و معنوی مردم را تأمین کند

حجت‌الاسلام‌والمسلمین شعبانی‌موثقی ادامه داد: اگر نگاه حاکم لیبرالی، سکولار یا مثلاً دینی باشد، قاعدتاً هریک تعریف خاصی از جامعه متعالی ارائه می‌دهد، اما ما جامعه‌ای را متعالی می‌دانیم که هم بتواند منافع مادی مردم را تأمین کند و هم منافع معنوی آن‌ها را؛ طبیعی است در این نگاه عقلانیت بوده که می‌تواند با معیارها و فهمی که دارد، مؤلفه‌های جامعه متعالی را طراحی کرده و ارائه دهد.

طغیان تمایلات، منشأ بروز مشکلات در جامعه است

وی سپس در پاسخ به این سؤال که درحال حاضر مشکلات و چالش‌های زیادی گریبان‌گیر بشر شده، از بحران محیط زیست تا افراط، فقر و تضاد طبقاتی، هنجارگریزی و کاهش پایبندی به ارزش‌های دینی و اخلاقی و غیره، آیا فلسفه و خردورزی می‌تواند برای حل این چالش‌ها راهکار ارائه کند یا خیر؟ اظهار کرد: برای تبیین مسئله مذکور ابتدا باید این را بدانیم که کلمه عقل، از عقال است، عقال یعنی مهار کردن، لجام بستن به حیوان و کنترل کردن؛ این عقل است. اگر در یک جامعه مشکلات، گرفتاری‌ها و ناهنجاری‌هایی وجود داشته باشد و ارزش‌ها جابه‌جا شده باشد، به این معنا است که در آن جامعه غضب و شهوات انسان‌ها کنترل و مهار نشده؛ حالا اگر شهوات کنترل نشد، منجر به ایجاد نظام طبقاتی خاصی می‌شود. چراکه مراد از شهوت، تمام آن چیزی است که بشر می‌خواهد، یعنی بشر تمایلاتی دارد و این تمایلات اگر کنترل نشوند، منجر به وارد کردن آسیب‌هایی ازجمله تبعیض و هنجارشکنی، به جامعه می‌شوند. اگر غضب انسان هم کنترل نشود، مشکلاتی ایجاد می‌کند، مراد از غضب یعنی چیزی که بشر نمی‌خواهد و در حالت طبیعی پس می‌زند، حالا اگر این مورد هم کنترل نشود، منجر به ایجاد برخی مشکلات در جامعه می‌شود.

امام‌جمعه همدان افزود: منشأ تمام مشکلات و چالش‌هایی که در جامعه ایجاد می‌شود، تعدی در شهوت‌ها و غضب‌ها و قوه وهم و خیال است؛ به‌واقع وقتی انسان طغیان کند، حقوقی در جامعه تضییع شده و مشکل ایجاد می‌شود، بنابراین عقلانیت، مهارکننده تمام عوامل طغیانگر است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین شعبانی‌موثقی تصریح کرد: طغیان بشر از زیاده‌خواهی است؛ برای مثال انسان تمایل دارد آزادی مطلق داشته باشد و هیچ‌چیز جلوی او را نگیرد، حالا چه چیزی می‌تواند طغیان‌های بی‌ضابطه را کنترل کند؟ پاسخ، عقل است. عقل و فلسفه به‌ویژه فلسفه‌های مضاف از فلسفه هنر و رسانه تا فلسفه اقتصاد و حقوق، می‌توانند به‌عنوان یک علم با نگاه پیشینی قضیه، آن را تحلیل کنند.

وی در جمع‌بندی این بخش با این بیان که منشأ مشکلات در جامعه طغیانگری بوده و توسعه عقلانیت از این طغیانگری در جامعه جلوگیری می‌کند و وقتی طغیانگری مهار شد، هم عقل و هم فلسفه می‌تواند مؤثر باشد، سخنانش را به پایان برد.

عقل حجت باطنی بوده و در انسان فهم ایجاد می‌کند

نماینده ولی‌ فقیه در استان همدان در ادامه سخنان خود با تأکید بر اینکه ما دو حجت داریم حجت ظاهری و باطنی، عقل را حجت باطنی خواند و اظهار کرد: این حجت نهان می‌تواند در درون انسان فهم ایجاد کند و فرد خوب و بد را با عقلانیت تشخیص دهد؛ ضمن اینکه دانش محصول عقل است و فعالیت عقلی منجر می‌شود به دانش فلسفه، فلسفه هنر، کلام و غیره که از این طریق همان‌طور که عرض کردم، می‌توان مسائل را حل کرد.

فلسفه انسان را از وجودهای غیر واقعی نجات می‌دهد

حجت‌الاسلام‌والمسلمین شعبانی‌موثقی سپس با اشاره به ظرفیت‌های فلسفه در هدایت جامعه نیز متذکر شد: فلسفه مطلق (یعنی علم فلسفه) به هستی‌شناسی و شناخت واقعیت‌های هستی از موهومات و اعتبارات می‌پردازد، اکنون که یکی از چالش‌های بشر گرفتار شدن در موهومات و اعتبارات است، یکی از ظرفیت‌های فلسفه این است که انسان را از وجودهای غیر واقعی نجات دهد؛ اگر بشر توانست خود را از موهومات و اعتبارات آزاد کند، بسیاری از مباحث عوض می‌شود، تا جایی که این واقعیات گاهی مبانی کلی یک تمدن مثل انقلاب اسلامی است.

تفکر انتقادی، همان خردورزی است

وی تفکر انتقادی را نیز همان خردورزی توصیف کرد و گفت: خرد شما را به تفکر انتقادی دعوت می‌کند؛ در روایت هم داریم دلیل عقل، تفکر است و یکی از ویژگی‌های خردورزی این است که با نگاه انتقادی مسائل را دیده و هر چیزی را قبول نمی‌کند. یعنی شما با این ویژگی در مقابل هر قضیه‌ای قرار می‌گیرید، به‌سرعت آن را نپذیرید و منتقد باشید. انتقاد نه به معنای رد کردن، بلکه به معنای تحلیل کردن. حتی در مورد خدا و پیغمبر! اسلام هم همین را می‌گوید. نگویید درست است یا غلط، بلکه به‌دنبال تحلیل، استدلال و برهان باشید در این صورت راه درست خود را بهتر نشان می‌دهد.

مسیر حرکت جامعه و انسان یا در جهت عقلانیت است یا جهل

این استاد حوزه علمیه در خاتمه سخنان خود با این بیان که اگر خردورزی به‌عنوان یک عنصر مهم در تصمیم‌گیری‌ها به‌کار گرفته نشده و خرد به معنای واقعی در جامعه توسعه پیدا نکند جای آن را جهل می‌گیرد، یادآور شد: شما دو راه بیشتر ندارید یا عقل است یا جهل. مسیر حرکت جامعه و انسان یا در مسیر عقلانیت است یا جهل و راه دیگری وجود ندارد؛ بنابراین با وجود یکی، دیگری فقدان می‌یابد و از آن گریزی نیست.