منبت به معنای رویانیدن بوده و کنایه از برجسته‌سازی ایده‌ ذهنی هنرمندان بر تن انواع چوب است؛ درواقع هرگونه ایجاد برآمدگی و فرورفتگی در چوب را منبت می‌نامند. این هنر در مناطق جغرافیایی مختلف وجود دارد، اما در تمام دنیا ابزار و سبک کار فعالان آن، نزدیک به یکدیگر است؛ البته این هنر در هر کشور ارتباط عمیقی با فرهنگ، معماری، هنر و افسانه‌های آنجا دارد.
هنر منبت از دیرباز در بسیاری از روستاهای استان همدان مورد توجه قرار داشته است و روستاهای تویسرکان ازجمله خاستگاه‌های این هنرصنعت بوده و هستند؛ به‌طوری که در روستاهای اشترمل، جیجانکوه، سیدشهاب و مبارک‌آباد شاهد کارگاه‌های باسابقه‌ای هستیم که در آن‌ها نقش گُل‌های چندپر که در بین صنعتگران این منطقه به گلریز معروف است، جزء ویژگی‌های نقوش منبت تویسرکان به حساب می‌آید و برگرفته از نقش­‌ونگار فرش‌های دستبافت ایرانی است، خلق شده و به نمایش گذاشته می‌شود.
معمولاً چوب‌های مرغوب مانند گردو، چوب‌های جنگلی منطقه و دیگر موارد که در برابر رطوبت و پوسیدگی مقاوم هستند، برای خلق آثار در منبت‌کاری روستای اشترمل مورد استفاده قرار می‌گیرند و اغلب طرح‌ها و نقوش منبت‌کاری اشترمل، از طبیعت الهام می‌گیرند.
منبت‌کاران این روستا از ابزارهای سنتی مانند انواع مختلف مغار، چکش چوبی، سوهان، رنده و مته‌های دستی استفاده می‌کنند و نهایت دقت و ظرافت را به‌کار می‌گیرند؛ منبت‌کاری اشترمل نقش قابل توجهی در اقتصاد هنرمندان این منطقه داشته و آوازه این هنر به دیگر کشورها نیز رسیده است.
نقوش و سبک منبت‌کاری اشترمل نشان‌دهنده پیوند عمیق هنرمندان با فرهنگ و تاریخ منطقه تویسرکان بوده؛ این هنر گویای ذوق و سلیقه، مهارت و خلاقیت هنرمندان طی نسل‌ها است. حال با توجه به آنچه بیان شد، درخصوص تاریخچه این هنر و وضعیت فعلی آن با مراد (رضامراد) ترکاشوند که یکی از منبت‌کاران باسابقه روستای اشترمل شهرستان تویسرکان است، گفت‌وگو کرده‌‎ایم که در ادامه می‌خوانید:
* چه چیزی شما را به منبت‌کاری جذب کرد؟
پدرم قبل از انقلاب در کارخانه‌ای به‌نام بنی‌هاشمی که در آن مبل و منبت ساخته می‌شد (واقع در میدان امام حسین (ع) تهران)، مشغول به کار بود. سال 1346 وقتی برای دیدن او به محل کارش رفتم، با دیدن کنده‌کاری‌ها و نقش‌ونگارهایی که روی چوب ایجاد شده بود، در سن 14 سالگی به این کار علاقه‌مند شدم و از او خواستم تا در آن کارخانه مشغول به کار شوم؛ پدرم به من گفت برای این کار مزدی دریافت نخواهی کرد، با این وجود قبول کردم که در آن کارخانه کار کنم. البته این کار آسان نبودم و مرا چون کم‌سن و روستایی‌ بودم، نمی‌پذیرفتند، اما به سفارش پدرم جذب کارخانه شدم.
من نخستین فردی بودم که از روستای اشترمل به این حرفه مشغول شدم و سپس این هنر را به دیگر هم‌روستایی‌های خود آموزش دادم.
فعالیت من در این حرفه بعد از حدود چهار سال، توسعه یافت و بعد از احداث کارگاه خودم، افراد بیشتری به این حرفه مشغول شدند؛ فردی نیز به‌نام میرزا کاروند بعد از انقلاب به روستا بازگشت و کارگاه خود را راه‌اندازی کرد که افراد بیشتری را آموزش داد. در آن زمان اهالی روستاهای اشترمل و جوکار این هنر را آموختند و باعث شدند منبت به شهرستان‌های تویسرکان و ملایر نیز راه یابد.
* از چه نوع چوب‌هایی بیشتر در کار خود استفاده می‌کنید و چرا؟
برای کار منبت چوب گردو بهتر از سایر چوب‌ها است؛ البته کار کردن با آن مشکل است، اما نمایش هنر منبت روی این چوب زیباتر می‌شود. از طرفی چوب گردو دارای چربی است که ازجمله مزیت‌های آن محسوب می‌شود؛ چوب راش بعد از گردو، گزینه دیگر از انواع چوب است که مورد استفاده قرار می‌گیرد.
* روند طراحی و اجرای یک اثر منبت‌کاری چگونه است؟
بیشتر طرح‌های ما به‌صورت ذهنی ایجاد می‌شوند و پس از کشیده شدن روی چوب و ایجاد آن‌ها با وسایل مخصوص، خلق می‌شوند؛ امروزه در کنار نقش‌های قدیمی و اسلیمی، سایر طرح‌های خارجی نیز بنا به درخواست مشتریان، ساخته می‌شود. من بیشتر نمونه‌سازی می‌کنم و به‌دلیل تجربه‌ای که در این زمینه دارم، با توجه به سلیقه مشتری و درخواست بازار، آثار جدید را می‌‎سازم.
* چه مدت زمان برای تکمیل یک اثر معمولی نیاز دارید؟
نمی‌توان برای کار زمان تعیین کرد، چراکه هرچه وقت بیشتری برای هنر منبت گذاشته شود، آثار باکیفیت‌تری تولید خواهد شد.
* اساتیدی داشته‌اید؟
بله، نخستین استادم کاظم پیروزی و دیگر استاد بنده، رضا مازندرانی بود که این حرفه را به من آموختند؛ همچنین در این ارتباط می‌توانم به رضا صنیعی اشاره کنم.
* طرح گلریز چه ویژگی‌هایی دارد؟
طرح گلریز در دهه 50 توسط آقای رضا صنیعی معرفی شد که طرح درب‌های امامزاده داود (ع) و امامزاده صالح (ع) تهران توسط منبت‌کاران کارگاه او خلق شده است. او طراح چیره‌دستی بود و گلریز را در آن زمان طراحی کرد؛ من هم در دوره مذکور شاگردش بودم و نخستین مبل‌هایی که با طرح گلریز در کارگاه ما تولید شدند، منبتش را من انجام دادم.
اکنون این طرح بیشتر در ملایر مطرح است؛ آن دوران یک‌سری مبل‌ها تولید می‌شدند که گوشواره کوچک نام داشتند که به‌مرور هر طرحی توسعه یافته و تغییر می‌کند.
* چه ویژگی‌هایی باعث شده آثار شما منحصربه‌فرد باشند؟
دقت در کار و توجه به کیفیت به‌جای میزان درآمد، مهم‌ترین دلیلی است که باعث شده آثار ما منحصربه‌فرد باشند؛ بنده از این وضعیت راضی هستم، چراکه کار باکیفیت تحویل مشتری می‌شود.
* سخت‌ترین چالش‌هایی که تاکنون در این حرفه با آن‌ها روبه‌رو شده‌اید، چه مواردی بوده‌اند؟
حرفه ما چالش‌های زیادی داشته است؛ این رکود بازاری که هم‌اکنون در کار منبت وجود دارد، اوایل انقلاب و قبل‌تر از آن نیز وجود داشته است، اما ما استقامت کرده و شغل خود را تغییر نداده‌ایم.
ورود cnc به بازار نیز یکی از مواردی بوده که در کنار پایین آمدن قدرت خرید مردم، باعث ایجاد مشکلاتی برای ما شده است. از طرفی مواد اولیه برای منبت‌کاری نیز گران است؛ به‌طور مثال قیمت یک متر چوب راش باکیفیت وارداتی بین 60 تا 70 میلیون تومان بوده، حال آنکه برای تولید یک مبل علاوه‌بر چوب، به رنگ، پارچه و سایر مواد نیز نیاز داریم، بنابراین این مهم قیمت محصول نهایی را افزایش می‌دهد.
* از محصولات شما در بازارهای داخلی یا خارجی چگونه استقبال می‌شود؟
هم‌اکنون وضعیت بازار ما مطلوب نیست؛ شما اگر سری به کارگاه من در کرج بزنید، خواهید دید که با وجود داشتن کارگاه 300 متری، به‌دلیل عدم رونق بازار، نمایشگاه خود را جمع کرده‌ام و فضای آن را اجاره داده‌ام.
هم‌اکنون نیز خودم، پسرم و دیگر همکارانمان تنها به‌دلیل اینکه نمی‌خواهیم کارگاه تعطیل شود، در آن حضور داریم. تا حدود سه سال پیش به‌دلیل وجود سفارش‌های زیاد، نیمه دوم سال کار قبول نمی‌کردیم، اما هم‌اکنون از ابتدای سال تنها یک سفارش داشته‌ام!
شما اگر به روستای اشترمل مراجعه کنید، عدم رونق کارگاه‌های منبت‌کاری را شاهد خواهید بود؛ چرا که در نبود بازار، استادکاران این حرفه به دیگر مشاغل و کارگری روی آورده‌اند و لازم است مسئولان فکری برای منبت‌کاران و منبت‌کاری روستای اشترمل بکنند تا از رونق نیفتد.
* وضعیت صادرات محصول شما چگونه است؟
من به‌صورت شخصی تاکنون صادرات نداشته‌ام، اما کارهایم با نام دیگران به دیگر کشورها صادر شده است! چراکه صادرات نیاز به سرمایه دارد و برای افرادی که تولیدکننده هستند، مقرون‌به‌صرفه نیست؛ ادارات مربوطه نیز در این خصوص حمایت خاصی برای صادرات از ما نداشته‌اند.
با توجه به آنچه بیان شد، هنر منبت روستای اشترمل تویسرکان این‌روزها در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و اغلب استادکاران این حرفه به دیگر کارها و حتی کارگری روی آورده‌اند و اگر چاره‌اندیشی برای حفاظت از آن وجود نداشته باشد، این هنر رفته‌رفته از بین خواهد رفت و تنها تصاویر و آثار قدیمی این هنر را نمایش خواهند گذاشت؛ باید دید برای احیای این هنر، مسئولان چه برنامه‌ه‎ایی دارند و برای رونق آن، چه بازارهایی را خواهند یافت تا این هنر همچون گذشته باعث اشتغال‌زایی و خلق ثروت شود.
نکته قابل توجه دیگری که در این خصوص به چشم می‌آید، آن است که چرا ما در شهرستان تویسرکان شاهد تخصیص فضاهایی برای پرورش چوب مناسب برای منبت‌کاری نیستیم تا بتوان با تولید داخلی از افزایش هزینه تهیه مواد اولیه کاست؟

شهره کرمی