ازجمله حوزه‌هایی که ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در آن اهمیت بسیاری دارد، کشاورزی است، ازجمله دلایل این موضوع را می‌توان این مسئله دانست که کشاورزی تأمین‌کننده امنیت غذایی کشور بوده و در عین حال سهم بالایی در اشتغال‌زایی (حدود 18 درصد از اشتغال کل)، به‌ویژه در روستا‌ها و مناطق محروم که عمده فعالیت‌ها به طور مستقیم مرتبط با کشاورزی است، دارد، از طرفی این بخش، یک حوزه پیشران بوده که در بخش‌های صنعتی و خدماتی دارای اثرگذاری مناسبی است. برای مثال کشاورزی تأمین‌کننده مواد اولیه سومین صنعت مهم ایران (صنایع غذایی) به‌شمار می‌رود که در عین حال دارای بازار‌های بزرگ صادراتی هستند، به طوری که در حال حاضر حدود 14 درصدر از صادرات غیر نفتی را برای کشور رقم می‌زند. همه این موارد نشان‌دهنده نقش مهم کشاورزی در اقتصاد کشور و ظرفیت آن برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان است، اما نکته‌ مهم‌تر از همه موارد مذکور، قرارگیری کشور در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان و از سوی دیگر بهره‌وری پایین آب و خاک در کشاورزی ایران است که کشور را با چالش‌های گوناگون مواجه می‌کند.
با توجه به مباحث مذکور بسترسازی به‌منظور حضور و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش از اهمیت بالایی برخوردار است. بر این اساس برآن شدیم تا با رئیس پیشین کمیسیون تولید کشاورزی، نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور و عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا و در عین حال مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان مهار زیستی هگمتانه گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
پروفسور محمد خانجانی با اشاره به نقش فناوری و فعالیت‌های دانش‌بنیانی در تحول کشاورزی ایران و اینکه استفاده از این روش‌ها چه تغییراتی در شیوه‌های سنتی کشاورزی ایجاد کردند گفت: در هر جایی که از این فناوری‌ها استفاده کردیم آن واکنش مثبت را دریافت کرده‌ایم.
وی افزود: در این بین متأسفانه به‌دلیل اینکه زمین‌های کشاورزی در کشور ما خرد و کوچک هستند، در مجموع امکان استفاده آنچنانی از این فناوری‌ها فراهم نیست.
وی با تأکید بر اینکه امروز درواقع کشاورزی بنا به کوچک‌مقیاس بودن اراضی آنچنان که باید علمی اداره نمی‌شود، خاطرنشان کرد: درواقع بزرگ و صنعتی بودن اراضی یکی از پیش‌شرط‌های کشاورزی دانش‌بنیان است که ما از آن محروم هستیم.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ادامه داد: برای نمونه در مسیر قم و جمکران یک مزرعه و شرکت و صنعت بزرگ به نام «زیتون فدک» در راستای بهره‌وری بیشتر از آب، پای درختان، حسگر رطوبتی به کار بسته که یکی از نمونه‌های موفق کشاورزی دانش‌بنیان را به نمایش می‌‌گذارد، چراکه بر پایه دانش به‌کار گرفته شده، وقتی گیاه به لحاظ آبی دچار بحران شود این حسگر فعال شده و آب مورد نیاز گیاه را تأمین می‌کند.
خانجانی با تأکید بر اینکه یکی دیگر از کاربردهای فناوری در کشاورزی به بهبود کیفیت آب و خاک بازمی‌گردد، تشریح کرد: با شور شدن آب در پی پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، خاک نیز شور شده و امکان بهره‌برداری درست از مزرعه دیگر فراهم نخواهد شد؛ بنابراین در راستای مواجهه با این مشکل چاره‌ای به‌جز اصلاح نداریم که لازمه آن نیز چیزی به‌جز بهره‌مندی از فناوری نیست.
وی افزود: برای مثال بنده برای حل این مشکل به‌دنبال رایزنی و بهره‌گیری از دانش یک شرکت دانش‌بنیان اصفهانی هستم که روی نانوذراتی کار می‌کند که از طریق آبیاری می‌تواند ساختار خاک را تغییر دهد.
وی با ابراز اینکه در این روش ذرات از طریق آبیاری وارد خاک شده و دانه‌بندی آن را تغییر داده و منجر به افزایش هوادهی به خاک و رشد بهتر ریشه گیاهان می‌شود، عنوان کرد: آنچه مسلم است اینکه به‌کارگیری دانش در هر بخش کشاورزی کار را برای بهره‌برداران آسان‌تر می‌کند.
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان مهار زیستی هگمتانه با اشاره به اینکه امروز در حوزه کنترل آفات شاهد به‌کارگیری دانش و فناوری هستیم تشریح کرد: پیشتر برای کنترل آفات از طریق هواپیما، سمپاشی هوایی می‌کردیم اما در همدان چون به لحاظ توپوگرافی شرایط لازم فراهم نبود، کارایی لازم را در این روش شاهد نبودیم ولی امروز این امر را می‌توان با تکیه بر دانش روز و ورود آن به مزرعه از طریق پهبادها انجام داد چراکه با این روش سموم به‌راحتی روی سطح گیاه قرار گرفته و کارایی بیشتری را از آن‌ها شاهد هستیم.
خانجانی افزود: البته این فناوری در صورت بروز آتش‌سوزی در مزارع نیز کارکرد بهتری نسبت به روش‌های پیشین دارد.
وی با بیان اینکه متأسفانه همانطور که پیش‌تر عنوان کردم، کوچک بودن اراضی این فرصت را از ما گرفته که بتوانیم به اندازه لازم از دانش و فناوری روز در مزارع بهره ببریم تصریح کرد: این مزارع کوچک بهره‌وری اقتصادی نداشته و در بسیاری از آن‌ها امکان استفاده از ماشین‌آلات فراهم نیست بنابراین نمی‌توانیم ادعایی در خصوص بهره‌مندی از دانش و فناوری در حوزه کشاورزی داشته باشیم.
این گیاه‌شناس با تأکید بر لزوم تجدید نظر در شیوه مدیریت مزارع گفت: می‌بایست شرایط مزارع از خرد بودن خارج شده تا ما بتوانیم از دانش‌های نوینی که امروز در اختیار بخش کشاورزی است بهره ببریم، در غیر این صورت در اراضی کوچک یقیناً شاهد استقبال آنچنانی از روش‌های دانش‌بنیان نخواهیم بود.
پرفسور خانجانی با بیان اینکه درواقع لزوم تجدید نظر در مدیریت مزارع در راستای استفاده دانش روز در کشاورزی یک الزام است، تشریح کرد: این الزام نشأت‌گرفته از کاهش روزافزون منابع تولیدی از خاک گرفته تا آب و هوا است.
وی افزود: آنچه مسلم است اینکه امروز با توجه به کاهش روزافزون آب می‌توان با مجهز شدن به دانش روز بهره‌وری آب را ارتقا داد و در عین حال از شوری آن کاست تا گیاه بتواند راحت از آن برای تولید محصول پایدار بهره ببرد.
وی با اشاره به اینکه خرده‌مالکی و خرد بودن مزارع باعث شده ما در مزارع کوچک از بهره‌وری اقتصادی آنچنانی برخوردار نبوده و بیشتر کشاورزی ما حالت تففنی پیدا کند تصریح کرد: این در حالی است که ما برای تأمین منابع غذایی مورد نیاز جمعیت روزافزون کشور، نیازمند تأمین منابع غذایی کافی هستیم؛ بنابراین باید بتوانیم با تکیه بر دانش، استفاده حداکثری را از منابع و بستر تولید در اختیار داشته باشیم در غیر این صورت ما برای تأمین غذای جامعه با مشکل مواجه خواهیم شد.
این استاد دانشگاه بوعلی سینا در پاسخ به این پرسش که دولت و نهادهای حمایتی در توسعه کشاورزی دانش‌بنیان چه نقشی داشته و آیا تاکنون به این نقش پایبند بوده‌اند؟ خاطرنشان کرد: به‌دلیل اینکه بنده خود یک شرکت دانش‌بنیان دارم، می‌توانم بگویم هیچگونه سازمان دولتی متولی حوزه کشاورزی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این عرصه هیچ حمایتی نمی‌کند.
خانجانی با بیان اینکه امروز در استان همدان بین 10 یا 11 شرکت دانش‌بنیان حوزه کشاورزی داریم که شرکت بنده جزو اولین‌ها است، عنوان کرد: تنها مرجعی که طی این سال‌ها حامی ما شرکت‌های دانش‌بنیان بوده معاونت علمی ریاست جمهوری است وگرنه هیچ حمایتی از استان دریافت نکرده‌ایم، حتی طی این سال‌ها یک بار در جلسه‌ای از ما دعوت نشده که درباره فعالیت، تولید و مشکلاتمان صحبت کنیم، این رویکرد یقیناً باعث دلسردی افراد می‌شود در حالی که یقیناً حمایت‌ها می‌توانست در بازاریابی و اشاعه یا افزایش به‌کارگیری دانشگاه نوین در حوزه کشاورزی به ما کمک کند.
وی در پاسخ به اینکه برای تشویق کشاورزان به استفاده از فناوری چه راهکارهایی مؤثر خواهد بود؟ تشریح کرد: در راستای پاسخگویی به نیاز روز غذایی جامعه چاره‌ای به‌جز افزایش چندبرابری تولید نداریم و تنها راه رسیدن به این مطلوب، بهره‌گیری از دانش روز فناوری است چراکه گسترش اراضی کشاورزی امکان‌پذیر نیست و در عین حال ما با محدودیت منابع تولید مواجهیم.
این استاد گیاه‌شناسی افزود: برای مثال تویسرکان همدان قطب تولید گردوی کشور است اما با توجه به شرایط اقلیمی و میزان دسترسی به آب آیا این امکان وجود دارد که همچون 40 سال گذشته محصول تولید کنیم؟ قطعاً خیر، بنابراین کشاورزان ما چاره‌ای به‌جز به‌کارگیری روش‌های علمی همچون استفاده از پایه‌های مقاوم در برابر تنش آبی نیستند، خوشبختانه دانش آن نیز در کشور وجود دارد وگرنه شرایط کم‌آبی در باغ‌ها بنا به آفت‌زا بودن تا چند سال آتی بخش اعظمی از این درختان را به نابودی خواهد کشاند.
خانجانی در واکنش به این پرسش که بنا به سنتی بود و سواد ناکافی کشاورزان، ترغیب آنان به استفاده از روش‌های جدید همواره به‌عنوان یکی از موانع مطرح می‌شود، نظر شما چیست؟ گفت: شاید تا چند سال پیش این موضوع به‌عنوان یکی از موانع، قابل پذیرش بود اما امروز با وجود رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی می‌توان گفت این زیرساخت‌های اطلاعاتی صد برابر کلاس‌های ترویجی اثرگذار هستند.
وی با تأکید بر اینکه امروز این امکان فراهم است که تمامی مزایا و چالش‌های حوزه فناوری را به‌راحتی در دسترس کشاورز قرار داد و آنان را آگاه کرد، افزود: رسیدن به این هدف نیازمند یک اراده و همت است که متأسفانه مدیریت جهاد کشاورزی در اجرای آن توفیق چندانی نداشته است.
مع‌الوصف با نگاهی گذرا به وضعیت کشاورزی استان همدان می‌توان گفت ضریب نفوذ دانش در میان کشاورزان و مزارع استان بنا به دلایل مختلف پایین است و تا رسیدن به نقطه مطلوب راه ناهمواری را پیش رو دارد.
این در حالی است که بخش کشاورزی در استان همدان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و بیش از 26 درصد سهم اشتغال استان را به خود اختصاص داده، در حالی که میانگین سهم اشتغال کشوری در این بخش 18 درصد است. بخش کشاورزی در این استان بیش از 115 هزار بهره‌بردار دارد که به تولید انواع محصولات زارعی و باغی اشتغال دارند و بیشتر فعالیت آنان به‌صورت خرده‌مالکی و در زمین‌های با مقیاس خُرد و کوچک است.
در چند سال اخیر با کاهش منابع آبی، موضوع افزایش بهره‌وری به‌شدت مورد توجه قرار گرفته و در این راستا انتقال دانش به مزارع، اصلاح روش‌های قدیمی و بهره‌گیری از روش‌های جدید به یک اولویت تبدیل شده تا با عبور از کشاورزی سنتی، زمینه افزایش تولید و حفاظت از منابع پایه فراهم شود.
کشاورزی مبتنی بر دانش، عبور از کشاورزی سنتی به کشاورزی اقتصادی است که زمینه تحقق آن در وهله نخست با تغییر نگرش در ساختار مزارع، بهره‌برداران، تولیدکنندگان و سیاست‌گذاران فراهم می‌شود.

طاهره ترابی مهوش