گردشگری پایدار که گاهی اوقات به‌عنوان گردشگری مسئولانه یا اکولوژیک نیز شناخته می‌شود، رویکردی است که هدف آن به حداقل رساندن اثرات منفی بر محیط زیست، فرهنگ و جوامع محلی و در عین حال حداکثر کردن منافع اقتصادی و اجتماعی است. به عبارت دیگر، به‌دنبال ایجاد تعادل بین نیازهای گردشگران، حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی و بهبود کیفیت زندگی جوامع محلی است و می‌تواند به حفاظت از اکوسیستم‌ها و گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر کمک کند. این امر از طریق ایجاد مناطق حفاظت‌شده و ترویج فعالیت‌های گردشگری سازگار با محیط زیست امکان‌پذیر است.
از طرفی توجه به این مهم به مدیریت صحیح پسماندها و فاضلاب‌ها، کاهش مصرف انرژی و استفاده از منابع تجدیدپذیر در تأسیسات گردشگری و کاهش آلودگی محیط زیست کمک می‌کند. همچنین به استفاده مسئولانه از منابع طبیعی مانند آب و جنگل‌ها تأکید دارد و از تخریب و بهره‌برداری بی‌رویه از آن‌ها جلوگیری می‌کند.
از طرفی به حفظ و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی کمک و از آسیب دیدن آن‌ها جلوگیری می‌کند. گردشگری پایدار بر احترام به آداب و رسوم، سنت‌ها و ارزش‌های جوامع محلی تأکید دارد و از تجاری‌سازی فرهنگ‌ها جلوگیری کرده و می‌تواند با ایجاد فرصت‌های شغلی و کارآفرینی برای مردم محلی، به توانمندسازی آن‌ها کمک کند و آن‌ها را در فرآیند تصمیم‌گیری مشارکت دهد.
با توجه به آنچه در خصوص ظرفیت‌های گردشگری پایدار بیان شد، با سید فرخ میرشاهزاده کارشناس حوزه گردشگری گفت‌و‌گویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
* گردشگری پایدار چه نقشی در حفظ محیط‌زیست و فرهنگ بومی دارد؟
گردشگری پایدار واژه دلنشینی است که تقریباً یک دهه است وارد فرهنگ لغت گردشگری کشور ما شده اما هنوز نتوانسته آن نقشی که باید داشته باشد را ایفا کند و در سطح یک شعار باقی مانده است.
ما با شنیدن این واژه ذهنیت‌مان به سمت محیط زیست می‌رود؛ محیط زیست بخشی از گردشگری پایدار محسوب می‌شود که هدف آن این است که بتوانیم ثروت موجود در هر منطقه را برای آیندگان حفظ کنیم. بدان معنا که آن منابع طبیعی، محیط زیست و محیط اجتماعی خود را به‌گونه‌ای نگهداری کنیم که به‌عنوان یک میراث ماندگار به آیندگان انتقال یابد.
البته باید توجه داشت که گردشگری پایدار هدفش منفعت‌رسانی به جامعه‌ای است که در یک محدوده جغرافیایی زندگی می‌کنند و این موضوع که این جامعه از چه راهکار و راهبردی منفعت می‌یابند خود یک داستان بزرگ است.
منفعتی که گردشگری پایدار به‌دنبال تداعی آن بوده این است که به‌واسطه گردشگری بتوانیم نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی مردم ساکن در یک منطقه را برطرف کنیم.
مسئله این است که ما بر موضوع حفاظت از محیط زیست تمرکز کرده‎ایم در حالی که در قبال این امر رویکرد درستی نداریم و وقتی سخن از گردشگری پایدار به میان می‌آید؛ منابع کلیدی، با بهانه‌هایی مثل کاهش مصرف سوخت فسیلی برای سالم نگه داشتن محیط، محدود می‌شوند؛ این در حالی است که باید یک ارزیابی اساسی انجام دهیم و ببینیم این محدودیت، تنها معطوف به گردشگری است یا سایر صنایع و نهادهای اقتصادی نیز برای تحقق این پایداری همکاری می‌کنند.
گردشگری پایدار واژه‌ زیبایی است ولی باید توجه داشت که هدف اصلی آن انتفاع جامعه محلی و شاخص‌ترین آن انتفاع اقتصادی است، اگر در راستای این امر فعالیت می‌کنیم، در درجه نخست باید منفعت آن به جامعه محلی برسد.
به‌عنوان مثال قرار است منطقه گردشگری در یک جای بکر ایجاد شود و گردشگر به آن مراجعه کند، اگر رویکرد ما گردشگری پایدار باشد مفهوم آن این است که حضور گردشگر به اقتصاد منطقه رونق دهد، کسبه منطقه را حمایت و نقدینگی ایجاد کرده و اشتغال‌آفرینی کند.
موضوع مهم این است که منافع حاصل از گردشگرپذیری منطقه معطوف به همان محل شود؛ در صورتی که این امر با رویکردهایی که وجود دارد تحقق نمی‌یابد، ما گردشگری پایدار را به یک معضل در حوزه گردشگری تبدیل کرده و دست و پای سرمایه‌گذار را می‌بندیم.
نکته دیگر زیرساخت‌هاست که برای حضور گردشگران باید مهیا شود و جامعه محلی نیز از آن بهره ببرد، این بدان معناست که در مقصد مورد نظر ما شبکه مخابراتی، جاده دسترسی، سرویس بهداشتی مناسب و مراکز درمانی مناسب وجود داشته باشد.
*چگونه می‌توان بین جذب گردشگر و حفاظت از منابع طبیعی تعادل برقرار کرد؟
متأسفانه برخی هدف‌گذاری‌ها در مقاصد گردشگری و برنامه‌ریزی‌ها برای جامعه گردشگری چالش بزرگی در این خصوص در سطح کشور ما به‌وجود آورده. هم‌اکنون که فصل گردشگری جنوب کشور است و گردشگری صرفاً به‌لحاظ وجود امکانات، در یک منطقه، محدود و متمرکز شده و منجر خواهد شد که همه گردشگران، آن منطقه را به‌عنوان مقصد هدف خود انتخاب کنند، این ازدحام قطعاً چالش‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی به‌وجود خواهد آورد که همه این موارد گردشگری را متزلزل خواهد کرد.
برای تعیین مقصد باید ابتدا ظرفیت‌سنجی کرد و ظرفیت برد و قابلیت بارگذاری‌ها مشخص شود؛ چراکه ازدحام افراد در یک منطقه قطعاً منابع آن محدوده را مستهلک کرده و چالش به‌وجود خواهد آورد. بعد از این امر باید منابع انرژی که اهمیت کمتری دارند مورد توجه قرار گیرند.
* نقش جوامع محلی در توسعه گردشگری پایدار چیست؟
در مسیر توسعه گردشگری، ما چهار مرحله اصلی در مقاصد گردشگری متصور هستیم؛ مرحله نخست پذیرش و استقبال از گردشگر است، جامعه‌‎ای که تبدیل به مقصد می‌شود در ابتدا ذوق‌زده و پذیرای گردشگر است.
مرحله دوم بی‌تفاوتی است؛ وقتی جامعه مقصد منفعتی از حضور گردشگر دریافت نکند، توجهش به گردشگر کاهش می‌یابد. مرحله سوم ممانعت است که جامعه محلی چون منفعتی از حضور گردشگر دریافت نمی‌کند، از ورود گردشگر به مقصد جلوگیری می‌کند.
مرحله چهارم پرخاشگری و تعطیل شدن مقصد خواهد بود که افراد به‌دلیل عدم دریافت انتفاع از این موضوع، اجازه ورود گردشگر به این مقصد را نخواهند داد.
دخیل کردن جامعه محلی در این خصوص نیازمند این است که ابتدا مشارکت جامعه محلی مشخص شود؛ به‌طوری که بستری فراهم کنیم تا جامعه محلی از وجود گردشگر در مقصد بهره کافی را ببرد، این امر باید همه مراکز کوچک و بزرگ شهر را شامل شود و اشتغال و گردش مالی در جامعه هدف را به‌دنبال داشته باشد تا جامعه محلی در این خصوص مشارکت کرده و مقصد همواره پذیرای گردشگر باشد.
*چه مناطقی در ایران ظرفیت بالایی برای گردشگری پایدار دارند؟
جای‌جای ایران طلاست و همه مناطق قابلیت جذب گردشگر را دارند به شرطی که زیرساخت مناسب برای آن فراهم باشد. به طور مثال در حال حاضر در سطح کشور یک سرویس بهداشتی مناسب در مسیرها و مقاصد گردشگری وجود ندارد.
در صورتی که کشور ایران رویکرد خود را از تک‌بعدی بودن در اقتصاد و وابستگی به نفت، به سمت حوزه خدمات و گردشگرپذیری تغییر دهد؛ قابلیت این را دارد که مناطق گردشگری شناخته‌شده و ناشناخته خود را به یک مقصد بالقوه و مطلوب تبدیل کند.
*چگونه می‌توان با استفاده از فناوری‌های نوین، تجربه بهتری برای گردشگران فراهم کرد؟
فناوری‌های نوین قطعاً دستاوردهای بسیار زیادی را به جوامع هدیه کرده‌اند و خواهند کرد. نمونه بارز آن قابلیت کشور ما در تولید انرژی‌های پایدار مانند انرژی باد و خورشیدی است، دیگر ظرفیت‌ها و موارد می‌توانند برای ما ارزش افزوده و در عین حال جاذبه ایجاد کنند.
مثلاً در کشور امارات سایه‌بان‌های خیابان، پنل خورشیدی هستند که زیبایی ایجاد کرده‌اند. این امر نیاز دارد که در مرحله نخست بستر فراهم و فرهنگ‌سازی لازم انجام شود تا در مرحله بعدی ایجاد تجربه‌ جذاب را برای گردشگر رقم بزنیم.
*نقش دولت و بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌های گردشگری پایدار چیست؟
متأسفانه رویکرد اینگونه است که دولت به‌عنوان یک ابزار کاهنده پیشرفت بیشتر نقش‌آفرینی کرده تا تهسیل‌کننده، بنابراین بهتر است که بخش خصوصی کار خود را انجام دهد و دولت کار خود را پیگیری کند.
دولت باید نقش حمایت‌گری داشته باشد و زیرساخت‌های کلیدی و اساسی یک مقصد گردشگری را فراهم کند. نباید در حوزه اقتصاد و کسب و کارها دخل و تصرف داشته باشد، اگر امور را به بخش خصوصی واگذار کند که خود باید از این موضوع منتفع ‌شوند، کار خود را به‌خوبی انجام خواهند داد.
البته به شرطی که دولت مانع آن‌ها نبوده و صدور مجوزها و روند کسب و کار توسط دولت مختل نشود، قابلیت‌های زیادی در این حوزه وجود خواهد داشت.
*چگونه می‌توان فرهنگ حفاظت از طبیعت را به گردشگران آموزش داد؟
در شرایطی که ما بستر جذابیت محیطی را بیشتر نمایان کنیم و شرایطی ایجاد شود که محیط نیز برای مراجعه‌کننده جاذب باشد؛ قطعاً مشارکت گردشگر ارتقا پیدا خواهد کرد.
وقتی مردم محلی زباله‌های خود را در منطقه رها یا اینکه در طبیعت آتش می‌افروزند، دیگر نمی‌توان انتظار داشت که مسافران این امور را رعایت کنند؛ بنابراین ابتدا فرهنگ مقصد باید ارتقا پیدا کند و سپس این امر به گردشگران دیکته شود.
در برخی کشورها مانند ترکیه مردم محلی در خیابان زباله نمی‌ریزند، چراکه در صورت رها کردن زباله در خیابان جریمه خواهند شد، بنابراین وقتی گردشگر نیز خیابان‌ها را مشاهده می‌کند جرأت نخواهد کرد که محیط را آلوده کند.
با این تفاسیر، گردشگری پایدار هدفش حفظ منابع طبیعی و اجتماعی برای نسل‌های آینده بوده و به‌دنبال تأمین نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی جامعه محلی است. با این حال، در عمل، گردشگری پایدار بیشتر به حفظ محیط زیست محدود شده و رویکردهای مناسب برای تحقق این هدف اتخاذ نشده است.
یکی از موضوعاتی که باعث موفقیت در این حوزه و حفظ منابع خواهد شد، وجود زیرساخت‌های لازم و ایجاد فضایی است که در آن، امکان آسیب به محیط زیست وجود نداشته باشد و جامعه محلی نیز رونق یافته و حضور گردشگر برای آن‌ها انتفاع اقتصادی داشته باشد تا خود به‌عنوان محافظ از منطقه عمل کنند.

شهره کرمی