میراث فرهنگی ناملموس به مجموعه‌ای از آداب و رسوم، سنت‌ها، مهارت‌ها، دانش‌ها و شیوه‌های بیانی اطلاق می‌شود که توسط جوامع، گروه‌ها و افراد به ارث رسیده و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. این نوع میراث فرهنگی برخلاف میراث ملموس (مانند بناها و آثار تاریخی)، غیرفیزیکی است و در اعمال و رفتارها، دانش‌ها و مهارت‌ها، و شیوه‌های بیان فرهنگی تجلی می‌یابد. این نوع میراث قابل لمس نیست و به عبارتی میراث ناملموس دائماً در حال تغییر و تحول است و با گذشت زمان و با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی، تکامل می‌یابد.
از دیگر ویژگی این میراث این است که از طریق آموزش، تقلید، تجربه و مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و به جوامع، گروه‌ها و افراد خاصی تعلق دارد که هویت فرهنگی آن‌ها را شکل می‌دهد. میراث فرهنگی ناملموس دارای ارزش فرهنگی، اجتماعی و تاریخی است و نشان‌دهنده تنوع فرهنگی جوامع بشری است که بسیار متنوع و متغیر است و در مناطق جغرافیایی، جوامع و فرهنگ‌های مختلف، به شکل‌های گوناگون بروز و ظهور می‌کند.
میراث ناملموس شامل سنت‌ها و رسوم شفاهی؛ مانند داستان‌ها، افسانه‌ها، متل‌ها، شعرها، آوازها، ترانه‌ها، و زبان‌ها و گویش‌ها، هنرهای نمایشی؛ مانند موسیقی، رقص، نمایش، تئاتر، و هنرهای سنتی و آیینی، شیوه‌های اجتماعی، مناسک و رویدادها؛ شامل مراسم مذهبی، جشن‌های ملی، آداب و رسوم خانوادگی، آیین‌های تشریفاتی، و جشنواره‌ها،دانش و شیوه‌های مربوط به طبیعت و جهان هستی؛ مثل دانش سنتی پزشکی، کشاورزی، نجوم، فنون ساخت و ساز، و شیوه‌های استفاده از منابع طبیعی و صنایع دستی و مهارت‌های سنتی هر منطقه؛ شامل فنون و مهارت‌های مربوط به تولید صنایع دستی مانند قالی‌بافی، سفالگری، نساجی، چوب‌کاری، و فلزکاری را در برمی‌گیرد.
با توجه به اینکه میراث ناملوس می‌تواند به حفظ تنوع فرهنگی، احساس تعلق و پیوستگی، انتقال دانش و مهارت‌ها،توسعه پایدار،گفتگوی بین فرهنگی، تقویت همبستگی اجتماعی و وحدت بین افراد یک جامعه کمک کند با سیدرضا بهادری، رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایع دستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران گفت و گویی ترتیب دادیم که در آن درباره اهمیت توجه به این بخش از میراث فرهنگی را بررسی کنیم:
*میراث فرهنگی ناملموس چه جایگاهی در هویت ملی دارد؟
در کنار موضوع میراث فرهنگی ملموس مانند بناهای تاریخی و باشکوهی که در ایران وجود دارد و همه آن‌ها سندهای هویتی ما محسوب می‌شوند، میراث ناملموس نیز همین اهمیت را دارد. میراث ناملموس روح آن بناهاست و هنر، موسیقی، فرهنگ، آداب و رسوم‌های خاصی که از دیرباز در کشور ما وجود داشته؛ مانند جشن نوروز، یلدا و دیگر آیین‌های باستانی یا آداب و رسوم‌هایی که در ایام محرم برگزار می‌شوند، می‌توانند در موضوع هویت ملی نقش قابل توجهی داشته باشد.
وقتی صحبت از یک فرد ایرانی می‌شود، درست است که آن را با آثار تاریخی مشهور مانند میدان نقش جهان، تخت جمشید و دیگر آثار تاریخی می‌شناسند، اما در کنار این امر هر ایرانی با جشن نوروز، مراسم‌های مختلف ایام محرم، موسیقی اصیل ایرانی، خوراک‌ها و طعم‌های مختلف می‌شناسند، پس میراث ناملموس در کنار میراث ملموس نقش اساسی در هویت ملی دارد.
*چه عواملی باعث فراموشی یا کمرنگ شدن این میراث در جوامع می‌شوند؟
تهاجم فرهنگی ملل دیگر، یکی از عوامل تاثیرگذار بر میزان ارزش‌گذاری و جایگاه میراث فرهنگی در جوامع است به‌طوریکه که از مشکلات دهه‌های اخیر می‌توان به کاهش توجه مردم به داشته‌های ارزشمند فرهنگ خود بر اثر گسترش فضای مجازی اشاره کرد برخی تحت تاثیر فرهنگ و رسوم ملل دیگر مخصوصا جوامع غربی قرارگرفته و چون اطلاعات کافی از آداب و رسوم و میراث ناملموس کشور خود ندارند؛ باعث می‌شود تا ناخودآگاه این تهاجم فرهنگی تاثیر خود را بر نسل جوان ما و حتی سایر نسل‌ها بگذارد و افراد جامعه دچار اثرپذیری شوند. ماباید به این نکته دقت کنیم و اجازه ندهیم میراث ناملموس ما فراموش ویا کمرنگ شود و تحت تاثیر این شوک فرهنگی از جوامع دیگر قرار بگیرد.
*چگونه می‌توان جوانان را به حفظ و ادامه آداب‌ورسوم و هنرهای سنتی تشویق کرد؟
جوان امروزی، جوان فضای مجازی است و در فضاهایی مانند اینستاگرام، یوتوب، تیک‌تاک و سایر سکوهای معروف و پر طرفدار شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی قرار دارد، اگر بخواهیم جوان ما با آداب و رسومی که داشته‌ایم آشنا شود باید از زبان خودشان که همان هوش مصنوعی، اپلیکیشن و شبکه‌‎های اجتماعی است استفاده کنیم. در این راستا باید فیلم‌های خوب و خلاقانه با کمک هوش مصنوعی تولید کرد. همچنین می‌توان بازی‌هایی ساخت که در آن‌ها داستان آداب و رسوم سنتی ما در آن بیان شود تا جوان ایرانی فراموش نکند که در گذشته چه آداب و رسوم، هنر و موسیقی، خوراک و برنامه‌های مختلفی داشته است این مهم نه تنها در قالب بازی رایانه‌ای بلکه می‌تواند در بستر بازی‌های گیم‌بردی که بین نوجوانان محبوب است می‌تواند پی‌گیری شود.
*نقش آموزش رسمی و غیررسمی در انتقال میراث فرهنگی چیست؟
ما دو سال است که روی موضوع آموزش در شهر یزد تمرکز کرده‌ایم که در آن موضوع ایران‌شناسی و یزد‌شناسی مورد توجه قرار گرفته است و در آن میراث ملموس و ناملوس کنار هم تبیین و برجسته می‌‌شود. مثلا در بحث ایران‌شناسی مستند "صدرخ فرخ ایران" برای پایه‌های دهم تا دوازدهم در مدارس دخترانه و پسرانه به نمایش گذاشته می‌شود تا با هفت هزار سال تاریخ و تمدن، میراث فرهنگی ملموس و ناملموس آشنا شوند.
در بخش میراث ناملموس بخش ادبیات، خوراک، موسیقی، هنر، تجربیات علمی و اکتشافات ما قابل توجه است، که همه این موارد را ما به دانش‌آموزان انتقال می‌دهیم تاآن را بیاموزند و در خصوص آن تحقیق ‌کنند. درحوزه یزدشناسی نیز 10 کلیپ و انیمیشن بسیار جذاب و اثربخش که شهرداری تهیه کرده در مدارس نمایش می‌دهیم و سعی داریم در کنار میراث فرهنگی ملموس خود رسم و رسومات و آنچه که میراث ناملموس ماست مانند تکنیک معماری خانه‌ها، کندن قنات‌ها واستفاده‌ای که از آن می‌شده است، خوراک‌های یزدی که در حال فراموشی است به آن‌ها یادآوری شود همین امر باعث می‌شود تا دانش‌آموزان از خانواده خود بخواهند تا این خوراک‌ها را برای آن‌ها تهیه کنند و طعم و مزه این خوراک قدیمی را بچشند. آموزش می‌تواند نقش مهمی در این خصوص داشته باشد؛ در حال حاضر بیشتر در حوزه آموزش رسمی برنامه داشته‌ایم که می‌توان از طریق آموزش‌های غیر رسمی هم این مهم پیگیری شود.
*چگونه می‌توان از فناوری‌های نوین برای مستندسازی و حفظ این نوع میراث استفاده کرد؟
یکی از انواع آموزش غیررسمی از طریق هوش‌مصنوعی، اپلیکیشن‌ها،مسابقات و بازی‌هاست که می‌تواند به این موضوع کمک کند تا میراث فرهنگی ناملموس ما حفظ شود که پیشتر نیز به آن اشاره شد.
*چه تجربیاتی در کشورهای دیگر برای حفظ میراث فرهنگی ناملموس موفق بوده است؟
کشورهای غربی در این زمینه خیلی خوب کار کرده‌اند مثلا کشور ترکیه طی سال‌ها فیلم و سریال‌های زیادی ساخته و سعی کرده تاریخ گذشته و هویت ملی خود را برای نسل جوان و مردم بازسازی کند و حتی در سطح بین‌المللی نیز راه یابد و میراث فرهنگی ناملموس خود را به همگان معرفی کند.
فرانسه، اسپانیا و ایتالیا نیزکشورهایی هستند که طی سال‌های اخیر در خصوص میراث فرهنگی کشور خود به خوبی کارکرده‌ و برند سازی داشته‌اند تا آن را به دنیا معرفی کنند. همین موضوع باعث شده تا این کشورها در جذب توریست موفق باشند چرا که اطلاع رسانی خوبی داشته‌اند.
*نقش سازمان‌های دولتی و مردم‌نهاد در حفاظت و احیای میراث فرهنگی ناملموس چیست؟
قطعا وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نقش بسیار تعیین‌کننده‌‎ای دارد و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان‌های فرهنگی اجتماعی شهرداری‌های شهرها و کمیسیون فرهنگی شورای شهر می‌توانند در حوزه دولتی و رسمی تاثیر زیادی بر حفاظت و احیای میراث فرهنگی ناملموس داشته باشند. به طور مثال این سازمان‌ها می‌توانند برای این امر بودجه تخصیص دهند؛ مثلا در شهر یزد شهرداری با تعیین بودجه، انیمیشن‌ها و کلیپ‌های اثربخشی در راستای میراث ناملموس تهیه کرده است.
اداره میراث فرهنگی می‌تواند رویدادهای فرهنگی مختلفی طی سال برگزار کند و سعی شود در این رویدادها رسم ورسوم‌های گذشته و خوراک‌هایی که در حال فراموشی‌ است دوباره احیا شوند وظرفیت آن به مردم معرفی گردد که باید بنابه آداب و رسوم‌های هر منطقه تدارک دیده شود.
سازمان‌های مردم‌نهاد نیز می‌توانند موثر باشند مثلا در شهر یزد تجربه کمیته‌های تخصصی گردشگری را داریم که به طور مثال کمیته گردشگری مذهبی معنوی که قدیمی‌ترین آن است، حدود 20 سال است که فعالیت دارد و توانسته میراث فرهنگی ناملموس که مربوط به مراسم‌های خاص محرم یزد بوده است را به مردم و گردشگران خارجی معرفی کند.
در کمیته تخصصی خوراک یک صفحه تخصصی در فضای مجازی راه‌اندازی شد تا خوراک‌های قدیمی یزد معرفی شوند؛ همچنین در موضوعات دیگر مثل گردشگری هنری نیز فعالیت‌هایی انجام شده است، پس سازمان‌های مردم‌نهاد نیز در‌صورتی‌که بودجه خوبی داشته باشند می‌‎توانند کمک شایانی به حفظ میراث فرهنگی ناملموس داشته باشند.
نکته آخرآنکه باید بدانیم که حفظ میراث فرهنگی ناملموس در کنار میراث فرهنگی ملموس می‌تواند کمک زیادی به حفظ و احیای هویت ایرانی اسلامی ما کمک کند.
حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس ایران، با توجه به غنای فرهنگی و تنوع قومیتی کشور، از اهمیت بالایی برخوردار است. این میراث، که شامل آداب و رسوم، مهارت‌ها، دانش‌ها و شیوه‌های بیانی است، بخش مهمی از هویت ملی و فرهنگی ما را تشکیل می‌دهد.
از طرفی سرعت بالای تغییرات اجتماعی، مهاجرت روستاییان به شهرها و جابجایی جوامع، کم‌توجهی به انتقال میراث فرهنگی ناملموس از نسل‌های قدیمی به جوانان می‌تواند سبب از بین رفتن تدریجی این میراث شود. همچنین تبدیل میراث ناملموس به کالاهای تجاری بدون در نظر گرفتن ارزش‌های فرهنگی و معنوی آن و نبود حمایت‌های مالی و قانونی کافی از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی، سبب ضعف در حفاظت از میراث ناملموس شده است.
حال آنکه برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس ایران، می‌توان با مستندسازی و به کمک ثبت و ضبط دقیق آن‌ها به شکل‌های مختلف (متن، صدا، تصویر، ویدیو)، ایجاد بانک اطلاعات، استفاده از فناوری‌های نوین برای مستندسازی بهتر و دقیق‌تر، گنجاندن مباحث مربوط به میراث ناملموس در برنامه‌های آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای انتقال مهارت‌ها و دانش‌های سنتی، استفاده از رسانه‌های مختلف برای آگاهی‌بخشی عمومی در مورد اهمیت میراث ناملموس و تولید محتوای آموزشی جذاب و متنوع برای نسل‌های مختلف به حفظ این مهم کمک کرد.
تخصیص بودجه کافی برای پروژه‌های حفاظت از میراث ناملموس باید مورد توجه باشد وتدوین قوانین در کنار برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها به احیای سنت‌ها و آداب و رسوم کمک خواهد کرد، در عین حال نباید از فرهنگ‌سازی در مورد ارزش و اهمیت میراث ناملموس غافل شد. کلام آخر آنکه برنامه‌‎ریزی برای حفظ و معرفی میراث ناملموس نباید تنها در سطح کشور مورد توجه قرار بگیرد بلکه باید برای موفقیت در جذب گردشگر تولید محتواهایی را برای سایر کشورها ساخت.