یکی از هنرهای سنتی ایرانی که سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و در بسیاری از مناطق مختلف به عنوان یک هنر دستی منحصربه فرد شناخته می‌شود و ایران در جهان با آن معروف بوده و هست و فرش می‌باشد.
فرش‌های قدیمی به جای مانده از گذشتگان، نشان می‌دهد که ایرانیان در دوران هخامنشی و ساسانی هم از قالی‌های دستباف استفاده می‌کردند، البته در زمان صفویه، قالیبافی به اوج شکوفایی خود رسید و فرش‌های ایرانی در سطح جهانی بیش از پیش شناخته شدند. فرش‌هایی که نه تنها به‌عنوان کالای تجاری، بلکه به‌عنوان نماد هنر و تمدن ایرانی در سراسر دنیا شناخته‌شده بودند.
در قالیبافی ایرانی، رنگ‌های طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد و قرار گرفتن این مهم در کنار طرح‌هایی که معمولاً به‌صورت هندسی، گل و بوته یا نقش‌های سنتی باعث می‌شود تا آثاری خلق شوند که مورد توجه همگان قرار بگیرد. فرش‌های ایرانی به‌عنوان یکی از صادرات اصلی کشورما از دیرباز شناخته می‌شوند و در بازارهای جهانی بسیار محبوب هستند. این هنرصنعت علاوه بر جنبه اقتصادی، جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی زیادی نیز دارد، زیرا در فرآیند بافت فرش، تجربه‌های سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
همدان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران، دارای سابقه‌ای طولانی در زمینه قالیبافی است. این هنر در همدان از دیرباز به‌عنوان یکی از منابع درآمدی مهم برای مردم منطقه شناخته می‌شده است.
علاوه بر شهر همدان در بسیاری از روستاهای اطراف همدان، قالیبافی به‌عنوان یک هنردستی و منبع درآمدی مهم برای خانواده‌ها شناخته می‌شده است؛ قالیبافی در همدان نه‌تنها به‌عنوان یک هنر، بلکه به‌عنوان یک صنعت مهم اقتصادی نیز شناخته می‌شود و در گذشته بسیاری از خانواده‌ها در همدان از طریق قالیبافی امرار معاش می‌کرده‌‌اند و این هنر نقش مهمی در اقتصاد محلی داشته است؛ علاوه بر این، قالی‌های همدان به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی این منطقه شناخته می‌شوند و در حفظ و انتقال فرهنگ و سنت‌های محلی نقش مهمی دارند.
با توجه به اهمیت موضوع در این خصوص با علیرضا معموله که یکی از تولید کنندگان فرش همدان است، گفت وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
*چگونه به کار تولید فرش علاقه‌مند شدید؟
یکی از اقوام ما در کشورهای اروپایی به کار رفوگریی مشغول بود، همین موضوع باعث آشنایی و علاقه من به امور مربوط به فرش شد. ورودم به این حرفه با مرمت فرش بود، سپس با توجه به توانایی که داشتم تولید فرش را آغاز کردم و دوستان من از خارج از کشور نقشه و تصویر طرح‌های مختلف را می‌فرستادند و ما براساس آن فرش بافته و صادر می‌کردیم. این روند همچنان هم ادامه دارد اما ارسال قالی‌ها به دیگر کشورها امروزه برای ما خیلی مشکل است.
*از چه ابزارهایی برای بافت فرش استفاده می‌شود؟ در این خصوص توضیح دهید؟
مصالح اولیه برای بافت یک فرش پشم، نخ چله، نخ پود ضخیم و پود نازک است؛ که همه این موارد باید بر اساس طرح و نقشه تهیه شود، به طور مثال خامه‌ها باید رنگرزی شوند که رنگرزی ما در دو نوع سنتی(گیاهی) و شیمیایی(صنعتی) است.
دار قالی و ابزار بافندگی مانند قیچی، دفه و قلاب از دیگر موارد مورد نیاز برای بافت فرش است. در این پروسه چند موضوع مانند رنگرز خامه، طراح و نقشه‌کش و ریسنده‌های پشم تاثیر بسزایی در کیفیت محصول دارند با توجه به اهمیت کیفیت محصول من برای بافت فرش تنها از پشم‌های دست‌ریس استفاده می‌کنم نه ماشین‌تاب، چرا که این نوع پشم عمر بیشتری نسبت به دیگر نوع آن دارند و کیفیت کار بسیار بیشتر است.
رنگرهای مورد استفاده ما گیاهی است؛ البته امروزه با توجه به قیمت بالای مواد اولیه این کار مانند روناس، میل و قرمزدانه اغلب افراد به رنگ‌های شیمیایی روی آورده‌اند که آن نیز گران قیمت است و این گرانی به دلیل تحریم و تغییر قیمت دلار در کشور ماست.
*چه مدت زمانی برای بافت یک فرش نیاز است؟
مدت زمان بافت فرش به میزان رج‌های آن بستگی دارد و هرچه بافت ریزتر باشد تعداد گره‌های آن بیشتر بوده و در نتیجه زمان بیشتری برای بافت آن نیاز است و به طور متوسط یک قالیجه دوزری که به طول 3متر است به طور متوسط 4 ماه زمان بافت آن توسط بافندگان همدانی طول می‌کشد.
* با توجه به جایگاه نقش قالی‌ها در فرهنگی که در آن خلق شده‌اند درباره نقشه‌های فرشی که در همدان بافته می‌شود، توضیح بفرمایید؟
در شهرما دو قسمت استان همدان و شهر همدان وجود دارد که هر یک دارای نقشه‌های خاص و منحصربه فردی هستند. به مرور زمان با توجه به کاهش قالیبافی در شهر همدان نقشه‌های اطراف مانند بیجار، ساروق و کاشان در شهر ما بافته می‌شود و نقشه‌های قدیمی فراموش شدند، البته افراد حرفه‌ای می‌‎توانند تشخیص دهند که بافنده هر فرش آن اهل کدام شهر است.
یکی از مشکلات ما در استان همدان این است که سطح کارهای تولید شده ما متوسط است و بافنده‌های فرش همدان به صورت فصلی کار می‌کنند نه حرفه‌ای و همین باعث‌شده همه دارهای قالی من به عنوان تولیدکننده خارج از استان باشد.
دانش و مهارت قالیبافی اغلب به صورت سینه به سینه به نسل‌های جدید منتقل شده و اغلب بافنده‌های ما حرفه‌ای نیستند لذا لازم است تا سازمان صنعت و معدن و سایر ارگان‎‌‌های ذی‌ربط برای بافندگان که اغلب در روستاها فعال هستند؛ آموزش‌هایی را در نظر بگیرند تا شاهد پیشرفت در حوزه فرش در استان باشیم.
*باتوجه به اهمیت انواع دستبافت‌هایی که سطوح را مفروش می‌کنند مثل فرش، جاجیم و... بفرمایید این رونق این هنرصنعت در استان همدان با چه مشکلاتی مواجه است؟
در همدان هیچ اراده‌‎ای برای پیشرفت صنعت فرش دیده نمی‌شود و کار قالیبافی ما نسبت به دیگر شهرهایی همچون تبریز و اصفهان درجامی‌زند؛ این شهرها ویژند خود را دارند و در همان ویژند نیز در حال پیشرفت هستند. راز موفقیت آن‌ها این است که آن‌ها نیاز بازار را در دنیا سنجیده‌اند و سپس تولید دارند. نیازسنجی بازار و اصلاح مشکلات برای تولید جدید بسیار اهمیت دارد و کشورهایی همچون پاکستان و هند نیز این موضوع را در تولید خود مورد توجه قرار داده‌اند.
یکی از موضوعاتی که توسط بافندگان ما مورد توجه قرار نگرفته نوآوری و تغییر در رنگ و طرح فرش است این در حالی است که دیگر شهرها به دنبال ایجاد تغییر بر اساس نیاز و علاقه بازار هستند.به‌روزرسانی نقشه‌های همدان ورفع مشکلات آن کمک بزرگی به احیا و ورنق این حرفه خواهد کرد.
مرمت‌کاران فرش همدانی نه تن‌ها در کشور بلکه در جهان سرآمدند و همه مرمت‌کاران فعال در سایر کشورها نیز ایرانی هستند. مرمت کاران همدانی بسیار مغفول مانده‌اند درحالی‌که این هنرمندان هستند که یک فرش با قدمت بیش از صد سال که قابل استفاده نیست را بار دیگر زنده کرده و از این طریق ارزآوری می‌کنند؛ البته باید توجه داشت که رفوگری در ایران اگر جنبه صادراتی نداشته باشد به صرفه نیست.
*در خصوص وضعیت بازارهای داخلی و در عین حال موقعیت ما در صادرات فرش توضیح دهید؟
در حوزه صادرات وضعیت خوبی نداریم و رقبای ما مانند پاکستان و هند با سنجیدن سلیقه مشتری و تولید براساس آن گوی رقابت را از ما ربوده‌اند و تحریم‌ها باعث شده تا ما به راحتی نتوانیم فرش صادر کنیم.
تورم دیگر مشکل امروز فرش ماست که باعث شده تا بافندگان داخلی ما نتوانند در این حوزه موفق شوند و شاهدیم برخی مواد و مصالح مورد نیاز فرش را به دیگر کشورها برده و برای راحتی کار برای فروش بین‌المللی از بافنده خارجی برای تولید فرش کمک گرفته است که در این مورد تشخیص اینکه بافنده ایرانی بوده یا خارجی بسیار مشکل است، پس به نام فرش ایرانی فروخته می‌شود؛ از طرفی کشورهای خارجی نیز با بافت نقشه‌‎های ما در حال رقابت با ما هستند. کشورهای اروپایی و آمریکا اغلب طرح‌های خلوت و رنگ‌های آرام و کشورهای عربی و ژاپن اغلب طرح‌های شلوغ را می‌پسندند.
برخی اقداماتی که برای فرش همدان این روزها شاهدیم، این اقدامات خوب است اما کافی نیست چرا که مشکلات فرش ما باید به صورت ریشه‌ای حل شود و راهکار مناسب برای آن ارائه شود.
بر اساس آمار اداره کل صنعت و معدن همدان حدود 50 هزار بافنده در استان ما مشغول فعالیت هستند که لازم است این افراد را سازماندهی و با برگزاری آموزش‌های حضوری در روستاها دانش و مهارت آن‌ها را ارتقا دهند. تهیه بروشوری که مطلب کوتاهی داشته باشد و به بیان نکاتی که مانع از کج‌شدن فرش و سایر عوامل بپردازد زیاد مفید نیست نکته آخر آنکه لازم است تا تسهیلات بانکی به افراد متخصص سپرده شود تا بتواند موجب رونق این حوزه شود.
فرش همدان به عنوان یکی از قدیمیترین و اصیلترین صنایع دستی ایران، نه تنها نمادی از هنر و فرهنگ غنی این منطقه است، بلکه نقش مهمی در اقتصاد محلی و ملی ایفا میکند. با این حال، این هنرصنعت ارزشمند در سالهای اخیر با چالشهایی همچون کاهش تقاضای داخلی، رقابت با محصولات مشابه خارجی و نبود بازاریابی مؤثر در سطح بینالمللی مواجه شده است. برای حفظ و توسعه این میراث فرهنگی، حمایت علمی و عملی از هنرمندان و صنعتگران فرش همدان ضروری است. این حمایت میتواند شامل آموزشهای تخصصی در زمینه طراحی، استفاده از فناوریهای نوین در تولید و بهبود کیفیت فرشها باشد تا محصولات تولیدی بتوانند در بازارهای جهانی رقابت کنند.
علاوه بر بهبود فرآیند تولید، بازاریابی مؤثر در کشورهای دیگر یکی از کلیدیترین عوامل در توسعه صادرات فرش همدان است. برای این منظور، باید از ابزارهای دیجیتال و شبکههای اجتماعی بهره گرفت تا بتوان به بازارهای هدف در سراسر جهان دسترسی پیدا کرد. همچنین، حضور در نمایشگاههای بینالمللی و همکاری با دلالان و خریداران خارجی میتواند به معرفی بهتر این محصولات کمک کند. دولت و نهادهای مرتبط نیز باید با تسهیل فرآیندهای صادراتی، کاهش تعرفهها و ارائه مشوقهای مالی، زمینه را برای گسترش تجارت فرش همدان فراهم آورند.
در نهایت، حمایت از هنرصنعت فرش همدان نه تنها به حفظ یک میراث فرهنگی ارزشمند میانجامد، بلکه میتواند به ایجاد اشتغال، رشد اقتصادی و افزایش درآمدهای ارزی کشور کمک کند. با ترکیب دانش علمی، فناوریهای نوین و استراتژیهای بازاریابی هوشمند، فرش همدان میتواند جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کند و به عنوان یک برند معتبر و شناختهشده، سهم قابل توجهی در صنعت فرش جهان داشته باشد. این امر نیازمند همکاری همهجانبه بین دولت، بخش خصوصی، هنرمندان و صنعتگران است تا بتوان آیندهای روشن برای این هنرصنعت اصیل ترسیم کرد.