گندم از قدیمی‌ترین و پرمصرف‌ترین گیاهان زراعی جهان است، به‌طوری‌که از سالیان بسیار دور و قبل از آنکه بشر به موارد مصرف سایر گیاهان از نظر تغذیه پی ببرد، گندم مهم‌ترین منبع غذایی برای بشر بوده، اهمیت گندم بیشتر مربوط به خواص فیزیکی و شیمیایی موادی است که دانه آن را تشکیل می‌دهند.
به گفته‌ مسئولان، گندم 40 درصد صنایع غذایی را شامل شده و خودکفایی در تولید آن ازجمله عوامل مهم تأمین «امنیت غذایی» است، درهمین راستا دولت همواره از ابزارهای مختلف برای مانایی و پاپداری تولید در این محصول حمایت کرده، از خرید تضمینی محصول گرفته تا ارائه ارقام بومی و پربازده اما طی سال‌های اخیر ما با پدیده‌هایی همچون تغییر اقلیم و کم‌آبی مواجه شده‌ایم که این رویداد‌ها یقیناً تأثیر بسزایی در کشت و میزان بهره‌وری خواهد داشت.
بنابراین با توجه به اهمیت پرداختن تخصصی به مباحث مرتبط با این محصول برآن شدیم تا درخصوص آن با دانش‌آموخته دکتری زیست‌فناوری در حوزه غلات (گندم) و عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
مهرداد چایچی با بیان اینکه گندم نه‌تنها برای کشور ما بلکه برای کل دنیا یک محصول راهبردی و حیاتی محسوب می‌شود گفت: تقریباً هیچ محصولی را نمی‌توان با آن مقایسه کرد، چراکه حتی در روابط بین‌المللی نیز حداقل دخالت‌ها را دارد. بدان معنا که حتی با وجود مسائلی مانند تحریم‌ها، جهان به‌گونه‌ای عمل می‌کند که تولید گندم دچار بحران نشود.
وی با تأکید بر اینکه کشورهایی مانند آمریکا، استرالیا، کانادا و برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی در این زمینه همکاری می‌کنند تا تولید گندم در سطح جهانی پایدار بماند، اذعان کرد: این همکاری به جلوگیری از بحران‌های مهاجرتی و تأمین غذای مردم کمک می‌کند.
این کارشناس کشاورزی با ابراز اینکه در ایران نیز گندم یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی محسوب می‌شود و شاید بتوان گفت محصول نخست کشور است تشریح کرد: بنا به جایگاه این محصول در حوزه تأمین امینت غذایی، مباحثی همچون تحقیقات مرتبط با تولید ارقام مختلف گندم، ازجمله مقاوم‌سازی در برابر سرما و بیماری‌ها، در کشور ما سابقه‌ای بیش از 30 تا 35 سال دارد.
چایچی، خاطرنشان کرد: پیش‌تر برخی ارقام گندم را از خارج وارد و در داخل ارزیابی می‌کردیم، اما امروز به مرحله‌ای رسیده‌ایم که خودمان ارقام متناسب با شرایط کشور را اصلاح کرده و توسعه می‌دهیم.
وی با اشاره به اینکه بنا به الزامات موجود آزمایش‌های گسترده‌ای در سطح ملی برای این محصول انجام می‌شود که از نظر ابعاد و دقت، بسیار قابل ‌توجه هستند تصریح کرد: بااین‌حال، مشکلاتی نیز وجود دارد، به‌ویژه در زمینه تغییرات اقلیمی.
وی با بیان اینکه محدودیت‌های ناشی از تغییرات آب‌وهوایی باعث شده‌اند که برخی از ارقام قدیمی دیگر سازگاری لازم را با محیط مزارع نداشته باشند عنوان کرد: علاوه بر این مباحثی همچون گسترش شهرنشینی، تخریب مراتع و تغییرات اکوسیستمی نیز موجب افزایش آفات و بیماری‌ها در این محصول شده است.
این دانش‌آموخته زیست‌فناوری ادامه داد: امروز آفات مختلفی مانند سن، تریپس (ریشَک‌بال) در مناطق کوهستانی و ملخ‌ها تهدیدی جدی برای مزارع گندم محسوب می‌شوند، چراکه مراتع طبیعی از بین رفته و این آفات به مزارع حمله می‌کنند.
چایچی با تأکید بر اینکه گندم محصولی است که بیشترین سطح زیر کشت را در ایران به خود اختصاص داده و توقع جامعه از آن بالاست عنوان کرد: با این تفاسیر یقیناً چالش‌های فراوانی نیز پیش روی آن قرار دارد.
وی با بیان اینکه کوچک‌ترین غفلت در مدیریت این محصول می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد، عنوان کرد: برای درک اهمیت این موضوع کافی است تصور کنید که فقط یک هفته نانوایی‌های همدان تعطیل شوند.
این کارشناس کشاورزی ادامه داد: این در حالی است ‌که محصولات دیگری مانند روغن، تخم‌مرغ و گوشت شاید برای مدتی جایگزین‌ داشته باشند، اما نبود گندم و نان، بحران جدی ایجاد خواهد کرد.
چایچی در پاسخ به این پرسش که چالش‌های کشاورزان ایرانی در تولید گندم باکیفیت در مقایسه با استانداردهای جهانی چیست؟ اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین مسائل، کیفیت گندم تولیدی است.
وی با بیان اینکه در ایران، نان‌های تخت مانند سنگک و لواش مصرف عمده دارند، درحالی‌که در کشورهای غربی نان‌های حجیم مانند باگت رایج‌تر است و هر یک از این‌ها به نوع خاصی از گندم نیاز دارند اذعان کرد: گندم‌های سخت که درصد پروتئین بالایی دارند، برای نان‌های حجیم مناسب‌اند اما برای نان‌های تخت، انعطاف و کشسانی لازم را ندارند.
وی ادامه داد: با این وجود طی سال‌های گذشته، ما در ایران توانسته‌ایم درصد پروتئین گندم را از حدود 9 تا 10 درصد به 12 درصد افزایش دهیم، اما همچنان تفاوت‌هایی با استانداردهای جهانی وجود دارد چراکه نوع نان مصرفی در این کشورها با کشور ما تفاوت آشکاری دارد.
این کارشناس کشاورزی در واکنش به اینکه تأثیر تغییرات اقلیمی بر تولید گندم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ گفت: تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی و افزایش دما طی سال‌های اخیر بر میزان برداشت گندم اثر منفی داشته است.
چایچی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشاورزان را تأمین آب عنوان کرد و با ابراز اینکه برای مقابله با این چالش، به سمت اصلاح ارقام گندم حرکت کرده‌ایم گفت: در این راستا ارقامی معرفی شده‌اند که دوره رشد کوتاه‌تری دارند، اما عملکرد آن‌ها کاهش نمی‌یابد، در نتیجه نیاز آبی آن‌ها کمتر است، در برخی مناطق، ارقام جدید جایگزین شده‌اند و عملکرد آن‌ها در همان شرایط اقلیمی نسبت به ارقام قدیمی تقریباً دو برابر است.
وی با بیان اینکه باید درنظر داشت که اصلاح یک رقم جدید، فرآیندی زمان‌بر است و حدود 10 تا 12 سال طول می‌کشد افزود: بر این اساس از همین امروز باید شرایط اقلیمی آینده (حداقل 10 سال آتی) را پیش‌بینی کنیم و ارقامی را توسعه دهیم که بتوانند در برابر خشک‌سالی، شوری خاک و تغییرات آب‌وهوایی که در آن سال‌ها یقیناً بیشتر نیز خواهد شد، مقاومت کنند.
وی در واکنش به سؤالی درخصوص تأثیر نوع خاک و نحوه کوددهی بر کیفیت گندم اظهار کرد: نوع خاک و روش‌های کوددهی تأثیر مستقیمی بر کیفیت گندم دارند، این موضوع بسیار گسترده است و نیاز به آموزش مداوم کشاورزان دارد.
این کارشناس کشاورزی با تأکید بر اینکه در سال‌های اخیر، تنوع کودها افزایش یافته اما دانش کشاورزان درباره نحوه استفاده از آن‌ها هنوز کافی نیست تصریح کرد: متأسفانه بسیاری از کشاورزان همچنان از روش‌های سنتی استفاده می‌کنند، درحالی‌که امروزه باید از کودهای جدید بر اساس نیاز واقعی خاک استفاده شود.
چایچی با بیان اینکه یکی از اقدامات مهم، به‌روز کردن اطلاعات کشاورزان و آموزش صحیح آن‌ها در زمینه استفاده از کودهای بهینه است تا بتوانند عملکرد مزارع خود را افزایش دهند، اذعان کرد: با افزایش دانش ما در زمینه فیزیولوژی گیاهان، رویکردهای ما در حوزه تغذیه گیاهی نیز دستخوش تغییرات بزرگی شده، درست همانطور که در حوزه پزشکی، استفاده از مکمل‌های غذایی و داروهای خاص برای بهبود سلامت انسان گسترش یافته، در کشاورزی نیز روند مشابهی را شاهد هستیم.
وی ادامه داد: به این معنا که امروز دانش ما آن‌قدر پیشرفت کرده که می‌توانیم بسیاری از مشکلات و تنش‌های محیطی را با استفاده از کودها و روش‌های تغذیه‌ای مناسب مدیریت کنیم.
این کارشناس کشاورزی، با ابراز اینکه این پیشرفت‌ها به ما کمک می‌کنند تا باوجود افزایش چالش‌های محیطی، کنترل بهتری بر وضعیت کشاورزی داشته باشیم، گفت: البته در این بین نحوه کوددهی در کیفیت گندم ایران بسیار مهم و غیرقابل انکار است.
چایچی ادامه داد: یکی از چالش‌های اساسی در این زمینه، آگاهی کشاورزان از روش‌های نوین کوددهی و اصلاح خاک است. متأسفانه، سطح دانش کشاورزان در این حوزه همچنان در حداقل قرار دارد. ما نیاز داریم که آموزش‌های لازم را ارائه دهیم تا کشاورزان بتوانند در شرایط کنونی، مدیریت بهتری بر مزارع خود داشته باشند.
وی با بیان اینکه دانش کشاورزان در مورد کودها معمولاً قدیمی است، درحالی‌که روش‌های نوین کشاورزی به اطلاعات و فنون جدیدی نیاز دارند عنوان کرد: آنچه مسلم است اینکه آن‌ها باید درک کنند که دانش 10 یا 20 سال پیش دیگر کافی نیست و باید با روش‌های جدید آشنا شوند و از آن‌ها بهره ببرند.
این کارشناس کشاورزی با اشاره به نقش فناوری‌های نوین، هوش مصنوعی و سنجش از راه دور در مدیریت مزارع گندم، گفت: فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی و سیستم‌های سنجش از راه دور، می‌توانند نقش مهمی در بهینه‌سازی فرآیند کاشت و برداشت محصولات به‌ویژه گندم ایفا کنند.
چایچی با بیان اینکه با استفاده از این فناوری امروز در برخی نقاط در ارتباط با مدیریت تنش آبی، از حسگرهای پیشرفته‌ای استفاده می‌شود که داخل خاک قرار گرفته و شرایط را به‌صورت مداوم رصد می‌کنند، تشریح‌ کرد: این فناوری‌ها این امکان را می‌دهند که آبیاری فقط در مواقع ضروری انجام و از هدررفت آب جلوگیری شود.
وی ادامه داد: همچنین، می‌توان با تحلیل داده‌ها مشخص کرد که کدام محصول در چه مکانی عملکرد بهتری خواهد داشت که متأسفانه ما در این زمینه هنوز فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته داریم، اما برای جبران این عقب‌ماندگی باید سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی جدی‌تری داشته باشیم.
این دانش‌آموخته دکتری زیست‌فناوری، در واکنش به تأثیر قیمت گندم و سیاست‌های حمایتی بر انگیزه کشاورزان در کشت محصول، گفت: قیمت گندم و سیاست‌های حمایتی دولت، تأثیر مستقیمی بر انگیزه کشاورزان برای افزایش کیفیت محصول دارد.
چایچی با بیان اینکه این موضوع یکی از عوامل تعیین‌کننده در تصمیم‌گیری کشاورزان است به طوری که اگر قیمت گندم پایین باشد، کشاورزان تمایل کمتری به افزایش تولید و بهبود کیفیت خواهند داشت عنوان کرد: برای مثال سال گذشته، به‌دلیل پایین بودن قیمت خرید تضمینی جو، مشکلاتی در این زمینه برای کشاورزان ایجاد شد، همین باعث شده امسال کسی برای کشت این محصول از خود رغبتی نشان ندهد، این موضوع برای محصولی همچون گندم نیز صدق می‌کند؛ بنابراین اگر این روند ادامه پیدا کند، می‌تواند چالش‌های جدی‌تری را در سال‌های آینده به‌وجود بیاورد.

طاهره ترابی مهوش