یکی از ابعاد مهم توسعه، بعد اقتصادی آن است. قنات‌ها به‌عنوان شریان‌های حیاتی مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، در بعد اقتصاد، نقشی بنیادین بازی می‌کنند. زیرا آب به‌عنوان یک عامل زیربنایی، راهگشایی اساسی در امر توسعه است.
اهمیت این مایع گران‌بها تنها به مصارف شخصی و خانگی محدود نیست، بلکه یکی از بزرگترین سرمایه‌های ملی هر کشور به‌شمار می‌آید و نقشی چشمگیر در توسعه اقتصادی دارد چراکه اجرای طرح‌های کشاورزی و صنعتی در هر منطقه، پیش از هر چیز به ‌وجود منابع آب کافی و مناسب وابسته است و همه برنامه‌ریزی‌های کشاورزی و صنعتی به تعیین مقدار آب موجود بستگی دارد، به دیگر سخن تولید هیچ فرآورده کشاورزی و کالای صنعتی، بی‌آب امکان‌پذیر نیست و هیچ پروژه بزرگی به اجرا درنمی‌آید، مگر آنکه آب لازم برای آن از پیش تدارک دیده شده باشد.
در این بین قنات، مطمئن‌ترین و پایدارترین گزینه در بهره‌برداری مطلوب از سفره‌های آب زیرزمینی است و به علت میسر بودن بهره‌گیری از امکانات و زیرساخت‌های بومی، کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در مصرف انرژی، می‌تواند توجیه‌گر سرمایه‌گذاری و هدایت بخشی از بودجه‌ها به سمت نوسازی و لایروبی این منابع آبی باشد که یقیناً استان همدان نیز با توجه به شرایط اقلیمی و خشک‌سالی‌های پی در پی از این ضرورت مستثنی نیست.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با یوسف کاکاوند؛ مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی استان همدان و تنی چند از دهیاران روستاهای شهرستان همدان درخصوص آخرین وضعیت قنات‌ها گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی استان همدان با اشاره به آخرین وضعیت قنوات استان همدان، گفت: در حال حاضر، ما دو هزار و 477 رشته قنات در استان همدان داریم و طبق آماری که از شرکت آب منطقه‌ای دریافت کرده‌ایم، میزان برداشت آب از آن‌ها 26 میلیون مترمکعب است.
یوسف کاکاوند، با تأکید بر اینکه مجموع طول این قنوات 928 کیلومتر است که تقریباً 50 درصد آن‌ها احیا، بازسازی و نوسازی شده‌اند، اظهار کرد: البته، هنوز نیاز به اقدامات بیشتری دارند، زیرا تا سال‌ها بیشترین تمرکز بر لایروبی بود تا بازسازی؛ اما در حال حاضر خوشبختانه با تغییر رویکردی که در پی تغییرات اقلیمی و کاهش منابعی آبی دنبال شده، سالانه حدود 30 کیلومتر از قنوات استان مرمت می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین آن‌ها که همچنان در حال بهره‌برداری است، کدام است؟ افزود: مامی آن‌ها استان مهم هستند، چراکه بیشترشان قدمت سه هزار ساله دارند اما متأسفانه، آن‌هایی که در دشت‌ها قرار گرفته‌اند، به‌دلیل حفاری و بهره‌برداری از چاه‌ها، آسیب دیده‌اند و سطح آب در آن‌ها پایین رفته اما قنات‌های کوهپایه‌ای و کوهستانی همچنان قابلیت بهره‌برداری دارند.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی استان همدان ادامه داد: به‌عنوان نمونه، قنات دهنو علی‌آباد ملایر به طول حدود چهار کیلومتر یکی از مهم‌ترین‌هاست است که پیش از بازسازی، خشک شده بود اما با اجرای برخی اقدامات، اکنون 25 تا 30 لیتر در ثانیه آب دارد، قنات قروه با 40 تا 50 لیتر در ثانیه آبدهی نیز یکی دیگر از قنوات مهم استان به‌شمار می‌رود.
کاکاوند در واکنش به این مسئله که آیا برای قنوات استان در سال جاری افزایش اعتبار دیده شده است؟ گفت: خوشبختانه اعتبارات استانی و ملی سالانه بین 28 تا 30 میلیارد تومان در نظر گرفته می‌شود که معمولاً 20 تا 22 میلیارد تومان آن از محل اعتبارات استانی تأمین می‌شود.
وی با ابراز اینکه تخصیص این بودجه به اهمیت قنوات در شهرستان‌های مختلف و نظر فرمانداری‌ها بستگی دارد اذعان کرد: البته در شرایط خاص مانند خشک‌سالی یا خسارت‌های ناشی از سیل، اعتبارات جداگانه‌ای اختصاص داده می‌شود.
وی در واکنش به اینکه با توجه به اهمیت قنات‌ها به‌عنوان منبع آبی، رویکرد جهاد کشاورزی در زمینه بهره‌برداری از آن‌ها چیست؟ آیا آموزش‌های لازم به ساکنان مناطق اطراف داده شده؟ گفت: پیش از این، تمرکز اصلی روی لایروبی و مرمت بود، اما در حال حاضر، رویکرد بازسازی و نوسازی کامل در دستور کار قرار گرفته، به این معنا که کف قنات‌هایی که طی سالیان متمادی دچار رسوب‌گذاری شده‌اند، بازسازی شده و ایمن‌سازی انجام می‌شود. در نتیجه، آن‌هایی که بازسازی می‌شوند، برای سال‌های طولانی قابل بهره‌برداری خواهند بود؛ البته هزینه این اقدامات نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته، اما در عوض، بازدهی بالاتری نیز دارد.
این مسئول در واکنش به این پرسش که یکی از مشکلات در برخی شهرستان‌های استان به‌ویژه شهرستان همدان، آلودگی آب قنوات به فاضلاب است، آیا در این زمینه اقداماتی انجام شده؟ ابراز کرد: آن‌هایی که در داخل شهرها قرار دارند، در اختیار جهاد کشاورزی نیستند و مسئولیت‌شان بر عهده شرکت آب منطقه‌ای و شهرداری‌ها است.
کاکاوند ادامه داد: به‌طور کلی، جهاد کشاورزی مسئول اجرای عملیات بازسازی و بهره‌برداری از قنوات است، اما از نظر قانونی اختیاراتی در زمینه مدیریت حریم آن‌ها ندارد به همین دلیل، برای انجام هرگونه بازسازی، ابتدا باید مجوزهای لازم از شرکت آب منطقه‌ای دریافت شود.
در ادامه دهیار عربلو گفت: متأسفانه قنوات روستا شرایط چندان مناسبی ندارد. بیشتر آن‌ها نیاز به لایروبی و پاک‌سازی دارند به‌طوری که میزان آب آن‌ها نسبت به 6 یا هفت سال گذشته به‌شدت کاهش یافته است.
سازدار با تأکید بر اینکه یکی از این قنات‌ها با نام «شیر خط» تأمین‌کننده آب شرب روستا است، اذعان کرد: متأسفانه خشک‌سالی‌های اخیر روی حجم آب و دبی این قنات‌ها تأثیرگذار بوده به طوی که در حال حاضر طی روز تنها ساعتی آب شرب روستا برقرار است.
وی در پاسخ به اینکه حجم آب آن چقدر است؟ گفت: میزان دقیق آن را نمی‌توانم بگویم، اما طبق آمارهای گذشته، حدود 20 لیتر در ثانیه آب داشته، البته الآن شرایط تغییر کرده و مردم تنها روزانه برای نیم ساعت تا 40 دقیقه به آب آن دسترسی دارند، پس معمولاً بعد از خالی شدن منبع، آن را می‌بندند تا دوباره پر شود.
وی با اشاره به اینکه ما این قنات‌ها را با نام‌های محلی می‌شناسیم، مانند «شیر خط»، «قره بلاغ»، «شور جا» و «شادمان» که متأسفانه برخی از آن‌ها سال‌هاست که لایروبی و بازسازی نشده‌اند تشریح کرد: البته چند سال پیش جهاد کشاورزی با شورای روستا صحبت کرده بود که با مشارکت مردم و حمایت مالی جهاد، بازسازی انجام شود، اما از نتیجه آن خبر ندارم ولی آنگونه که پیدا است به‌نظر می‌رسد که احتمالاً هنوز اجرایی نشده است.
دهیار روستای عربلو، در پاسخ به این پرسش که آیا از این قنات‌ها برای کشاورزی هم استفاده می‌شود؟ ابراز کرد: همه آن‌ها برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، برخی به‌صورت عمومی و برخی دیگر به‌صورت خصوصی.
سازدار افزود: البته میزان آب به‌اندازه‌ای نیست که بتوان کشاورزی گسترده انجام داد. مثلاً برای کشت آبی محصولاتی مانند گندم، دیگر آب کافی وجود ندارد، اما برای باغ‌های کوچک و درختان هنوز قابل استفاده است، این در حالی است که قبلاً حجم آب این قنات‌ها بیشتر بود و کشاورزی رونق بیشتری داشت.
در ادامه دهیار روستای سرخ‌آباد نیز عنوان کرد: در روستا چند قنات داریم اما همه آن‌ها غیرفعال شده‌اند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها روستای «گل کهریز» است.
کوچکی با ابراز اینکه یکی دیگر از قنوات ما بین روستاهای «پهن‌آباد» و «سرخ‌آباد» مشترک است عنوان کرد: سرچشمه آن در بالادست روستای ما قرار دارد، اما تقریباً دو سوم مسیرش متعلق به پهن‌آباد و یک‌سوم آن مربوط به سرخ‌آباد است. علاوه بر این، ما چهار قنات دیگر هم داریم.
وی با بیان اینکه ما در مجموع چهار قنات در روستا داریم تشریح کرد: در منطقه‌ای به نام «محله دِرمان بلاغی» دو قنات دیگر وجود دارد چون در گذشته در آن منطقه آسیاب‌های آبی فعال بوده‌اند.
دهیار روستای سرخ‌آباد در پاسخ به این پرسش که آیا در حال حاضر از این قنات‌ها بهره‌برداری می‌شود؟ ابراز کرد: در سال‌های اخیر، تنها در اوایل بهار و در صورت بارندگی، مقدار کمی آب در قنوات جریان پیدا می‌کند اما بقیه سال کاملاً خشک هستند.
کوچکی افزود: البته قنات مشترک ما با پهن‌آباد که از داخل روستا عبور می‌کند، تا سال 1396 فعال بود، اما در آن سال بارندگی شدید باعث آب‌گرفتگی در روستا شد پس از آن، مسیر قنات بازسازی شد و تا سال گذشته هنوز مقداری آب داشت، اما سال جاری تقریباً خشک شده است.
وی در واکنش به این پرسش که آیا از این قنات‌ها برای کشاورزی استفاده می‌کنید؟ اظهار کرد: در گذشته، کشاورزی در روستای ما رونق داشت، اما در حال حاضر خیلی کمتر شده و در حال حاضر کشاورزان بیشتر از چاه‌های دستی برای آبیاری استفاده می‌کنند، پیش‌تر ما حدود 200 تا 300 هکتار باغ انگور داشتیم اما اکنون نزدیک به 50 تا 60 درصد آن‌‌ها از بین رفته‌اند.
وی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته برای آب شرب هم از این قنوات استفاده می‌کردیم، خاطرنشان کرد: حتی سطح آب زیرزمینی در این منطقه بسیار بالا بود و با حفر چاه در عمق دو یا سه متری می‌شد به آب رسید اما امروزه دیگر استفاده از این منابع محدود شده است.
در ادامه دهیار روستای دهپیاز نیز با اشاره به اینکه یکی از قنات‌های مهم روستا تا سال قبل گویا وضعیت خوبی داشته، اما حالا بخش‌هایی از آن تغییر کاربری داده گفت: البته قسمتی از مسیر آن در منطقه علی‌آباد فرهنگیان توسط جهاد کشاوری نوسازی شده اما ادامه این روند انتقال آب به داخل روستا، به اعتبار و لوله‌کشی نیاز دارد.
خلج با بیان اینکه بخشی از آب این قنات در حال حاضر به شبکه فاضلاب شهری هدایت شده عنوان کرد: به گفته قدیمی‌ترها در گذشته شبکه آب‌رسانی این قنات بسیار قوی بوده، اما حالا بخش‌هایی از مسیر آن به شبکه فاضلاب هدایت شده و قسمتی هم تا پشت خانه‌های علی‌آباد فرهنگیان در مرحله نوسازی پیش رفته است.
وی با ابراز اینکه در گذشته، مردم به‌صورت سنتی از این آب استفاده می‌کردند و آن را «آب بزرگ» می‌نامیدند خاطرنشان کرد: شرایط ساخت و سازی روی قنات به نحوی پیش رفته که همچون گذشته دیگر امکان برداشت آب وجود ندارد به گونه‌ای که مسیر قنات در منطقه علی‌آباد فرهنگیان و بلوار استقلال پوشانده و دسترسی مستقیم به آن بسته شده است.
مع‌الوصف چنانکه گفته شد؛ شبکه قنات‌های ایران در طول چند هزار سال گذشته نقش ستون فقرات و اسکلت‌بندی آبادانی و کشاورزی فلات ایران را داشته‌اند اما امروز در اثر بی‌توجهی به امر لایروبی و نوسازی، بیشتر این قنات‌ها از حیز انتفاع ساقط شده و احیای آن هزینه مضاعفی به‌دنبال دارد این در حالی است که امروز جای‌جای ایران به لحاظ اقلیمی جزو مناطق گرم و خشک محسوب و امکان دسترسی به منابع آبی حاصل از بارندگی محدود شده است؛ بنابراین با توجه به ضرورت تأمین آب ایمن بازهم چاره‌ای به‌جز توسل به سازه‌های قدیمی مهندسی آب همچون قنات‌ها نیست که در این زمینه بنا به هزینه‌بر بودن فرایند احیا، انتظار می‌رود این روند با همراهی مردم محلی انجام شود. این جلب مشارکت، هنری است که می‌بایست ازسوی مسئولان به‌کار گرفته شود تا مردم خود را در مدیریت و ساماندهی منابع آن سهیم بدانند.

طاهره ترابی مهوش