معرق نهاوند؛ هنرِ برخاسته از چوبهای بومی
معرق چوب، از شاخصترین هنرهای تزیینی ایران، روایتی از مهارت دست و ظرافت نگاه است؛ هنری که در آن، بافت و رنگ طبیعی چوبها به جای رنگهای مصنوعی سخن میگویند و هر قطعه با دقتی میلیمتری در کنار دیگری مینشیند تا تصویری واحد و معنادار شکل بگیرد. این هنر دیرپای، پیوندی عمیق با سنتهای معماری و زیباشناسی ایرانی دارد؛ همان پیوندی که در تاریخ ساخت اُرسیها و درهای چوبی نفیس، ردّ روشنی از آن به چشم میخورد. در چنین بستری، نسلهایی از هنرمندان در کارگاههای کوچک، میراثی را استمرار دادهاند که امروز نیز میتواند با سلیقه معاصر، جان تازه بگیرد.
نهاوند ازجمله شهرهایی است که هویت چوب و هنر را در کنار هم تجربه کرده؛ شهری که خاطره نجارانِ سازنده اُرسی و سازههای ظریف چوبی، بخشی از حافظه فرهنگی آن را شکل داده است. در این منظر، ورود هنرمندان به عرصه معرق چوب، ادامه طبیعی همان مسیر ظرافتکاری و دقت است؛ مسیری که از شناخت چوب آغاز میشود و به چیدمان حسابشده نقشها و خطوط میانجامد. امروز پرداختن به معرق چوب، تنها روایت یک فن نیست؛ تأکید بر ارزشی است که از صبر، تمرکز و باور به اصالت میآید، با توجه به اهمیت این موضوع با یک هنرمند توانمند نهاوندی و یکی از چهرههای شناختهشده در عرصه معرق چوب که سالهاست با عشق و پشتکار در این هنر ظریف و اصیل ایرانی فعالیت میکند گفتوگو کردیم که در ادامه میخوانید:
* معرق چوب از مسیر هنر موروثی تا دریافت نشان مرغوبیت صنایع دستی
علیرضا یعقوبی فرزند مرحوم استاد اکبر یعقوبی، در این گفتوگو، ضمن معرفی خود و روایت مسیر ورودش به این حوزه، به ریشههای خانوادگی علاقهاش به کار با چوب اشاره کرد و با بازگویی بخشی از پیشینه هنریاش گفت: پدرم از نجاران برجسته و صاحبنام نهاوند بود و از معدود استادکارانی محسوب میشد که در زمینه ساخت اُرسی و درهای اُرسی مهارت ویژه داشت.
وی این میراث هنری را نهفقط بهعنوان یک حرفه، بلکه همچون دنبالهای از سنت خانوادگی و عشق به هنرهای دستی میبیند؛ سنتی که ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه دارد و امروز نیز با تلاش او و همنسلانش ادامه پیدا میکند.
وی با اشاره به تأثیر خانواده در ورودش به هنر چوب افزود: از کودکی در مغازه پدر حضور داشتم و بهطور طبیعی با فضای کار چوب آشنا شدم. همین حضور مستمر باعث شد علاقهام به این حرفه شکل بگیرد.
این هنرمند نهاوندی درباره آغاز فعالیت مستقل خود توضیح داد: از سال 1370 و در سن حدود 14 سالگی، بهصورت آزمون و خطا وارد کار معرق چوب شدم و بهتدریج فعالیت حرفهایام را گسترش دادم؛ مسیری که تا امروز ادامه دارد.
*دریافت نشان مرغوبیت صنایع دستی و اثر شاخص اسم اعظم
یعقوبی که موفق به دریافت نشان مرغوبیت صنایع دستی شده، درباره اثر شاخص خود گفت: تابلوی معرق «اسم اعظم» یکی از مهمترین کارهای من است که حدود سه سال زمان برد. این اثر یکی از سختترین نمونههای معرق یعنی معرق چوب در چوب محسوب میشود و به همین دلیل توانست نشان مرغوبیت صنایع دستی، ازجمله نشان یونسکو را دریافت کند.
وی درباره ویژگیهای این اثر هنری توضیح داد: در این تابلو، 101 نام مبارک خداوند در مرکز و آیتالکرسی در اطراف آن اجرا شده. طراحی کلی اثر، ازجمله حاشیهها و نقوش داخلی، کاملاً توسط خودم انجام شده و از معرق چوب گردو و سایر چوبها بهره بردهام.
*جایگاه معرق چوب در نهاوند
این هنرمند نهاوندی در ادامه درباره وضعیت معرق چوب در نهاوند گفت: اکنون تعداد هنرمندان معرقکار در نهاوند زیاد شده و جوانان بسیاری در این رشته فعال هستند، اما متأسفانه حمایت و توجه به این هنرمندان بسیار کم است که همین موضوع باعث تضعیف این هنر میشود.
یعقوبی، درباره ویژگیهای متمایز معرق چوب نهاوند اظهار کرد: تنوع و کیفیت چوبهای بومی منطقه، مهمترین تفاوت آثار نهاوند است. دسترسی به چوبهای متنوع، موجب شده تا این آثار از نظر مواد اولیه نسبت به برخی شهرهای دیگر، وضعیت بهتری داشته باشند.
*چوبهای مورد استفاده در معرق
وی به انواع چوبهای مورد استفاده در آثارش ازجمله چوب گردو، چنار، سنجد، زرشک، گلابی، ممرز، توسکا و چوبهای روستایی اشاره کرد و گفت: بهنظر من چوب بهتر یا بدتر نداریم؛ هر چوب ارزش و جایگاه خاص خودش را در هنر معرق دارد.
*فرآیند خلق یک اثر معرق
این هنرمند نهاوندی، در ادامه این گفتوگو به تشریح دقیق فرآیند تولید یک تابلو معرق پرداخت و گفت: در مرحله نخست، طرح اثر (چه ذهنی و شخصی باشد و چه سفارشی) انتخاب میشود. پس از آن، طرح روی کاغذ پیاده شده و بعد بر روی چوب سهلایه چسبانده و سپس بهطور کامل برش داده میشود که در اصطلاح به آن «خُرد کردن» میگویند. بعد از برش، هر قطعه بهطور جداگانه بررسی میشود تا نوع و رنگ چوب مورد نیاز برای آن مشخص شود.
یعقوبی در توضیح مراحل بعدی کار توضیح داد: پس از انتخاب نوع چوب، هر قطعه روی چوب رنگی دلخواه چسبانده میشود، سپس دوباره از حاشیه جدا شده و سرانجام در جایگاه اصلی خود قرار میگیرد. در این مرحله، قطعه اولیه که پیشتر بریده شده بود، کنار گذاشته شده و این فرآیند برای تکتک اجزای طرح تکرار میشود.
*مواد اولیه و ابزارهای مورد استفاده
وی درباره مواد اولیه معرق چوب گفت: مواد اصلی شامل انواع چوب طبیعی و چسب چوب است و پس از تکمیل مراحل برش و چیدمان، اثر آماده میشود.
وی در خصوص ابزارهای کار اظهار کرد: در مراحل ابتدایی بیشتر از اره مویی استفاده میشود. وقتی کار پیشرفتهتر و تابلو کاملتر میشود، برای کلافبندی، رندهکاری و پرداخت نهایی از دستگاههای سهکاره، اره فلکه، دستگاه رنده و برای پولیش از ماشین پوست استفاده میکنیم. ابزارهایی مثل سوهان چوب، چکش و ابزارهای دستی تکمیلی هم نقش مهمی دارند.
این هنرمند نهاوندی درباره تأمین ابزارها نیز گفت: بخش زیادی از ابزارهای کوچک را از قبل در اختیار داریم، اما ابزارهای بزرگتر را باید از بازار و فروشگاههای تخصصی تهیه کنیم.
*رنگ در معرق چوب؛ بدون استفاده از رنگ مصنوعی
یعقوبی با تأکید بر اصالت معرق چوب توضیح داد: در هنر معرق چوب اصلاً از رنگ مصنوعی استفاده نمیشود. تمام رنگهایی که در تابلو دیده میشود، رنگ طبیعی خود چوبهاست. بهعنوان مثال، چوب زرشک رنگی مایل به زرد یا سبز زیتونی دارد، گردو قهوهای تیره و متمایل به مشکی است و چوب گلابی رنگی کرمی دارد. هر نوع چوب رنگ طبیعی و هویت خاص خودش را دارد.
وی درباره مرحله نهایی کار گفت: در پایان، برای محافظت اثر از رطوبت، سرما، گرما و آسیبهایی مثل موریانه، از پوششهایی مانند سیلر، کیلر، نیمپلیاستر یا تمامپلیاستر استفاده میشود.
*حضور نسل جوان و آینده معرق چوب
این هنرمند نهاوندی درباره استقبال جوانان گفت: جوانهایی که واقعاً با علاقه و از روی عشق وارد این هنر میشوند، همچنان به یادگیری معرق روی میآورند، اما از نظر اقتصادی، هنوز این هنر به جایگاهی نرسیده که بتوان آن را شغلی با درآمد بالا دانست.
یعقوبی تصریح کرد: متأسفانه در شرایط فعلی جامعه، درآمد این هنر بهگونهای نیست که بتواند معیشت کامل یک خانواده را تأمین کند؛ حتی ممکن است مشاغل سادهتر درآمد بیشتری داشته باشند.
*نقش نهادهای حمایتی و بازار فروش
وی درباره حمایت نهادهای دولتی اظهار کرد: سازمان میراث فرهنگی نهاوند تاکنون کموبیش کمکهایی داشته، اما این حمایتها ضعیف است؛ البته شاید محدودیتهایی در سطح بالاتر وجود دارد که دست آنها را بسته است.
این هنرمند نهاوندی افزود: پرداخت تسهیلات مالی، کمک به تأمین مواد اولیه، فراهم کردن مکان آموزشی و بهکارگیری مربیان حرفهای میتواند نقش مهمی در حفظ و انتقال این هنر داشته باشد تا معرق چوب از بین نرود.
در ادامه، یعقوبی به موضوع بازار فروش آثار معرق چوب اشاره کرد و توضیح داد: بازار فروش این هنر در گذشته بیشتر بهصورت سنتی بود و امروزه فروش بیشتر بهصورت مجازی انجام میشود و آثار در کانالها و صفحات اینستاگرامی منتشر میشوند، اما این مسیر فروش هم در سالهای اخیر بسیار کمرنگ شده است.
*بزرگترین چالش معرق چوب؛ نبود حمایت ساختاری
وی در پاسخ به پرسشی درباره بزرگترین چالش پیشروی این حرفه گفت: بهنظر من مهمترین مشکل، نبود برنامهریزی و حمایت جدی از سوی مسئولان است. مسئولان باید در هر شهر، شهرستان یا استان، چند مربی فعال در هر رشته هنری را شناسایی کنند، امکانات در اختیارشان بگذارند، حقوق یا جایگاه مشخص تعریف کنند و از آنها بخواهند آموزش بدهند. اگر آموزش بهصورت فراگیر انجام شود، هر هنر و صنعتی میتواند زنده بماند و توسعه پیدا کند.
*طرحها و نقوش رایج در معرق چوب
این هنرمند نهاوندی درباره طرحهای مورد استفاده در معرق توضیح داد: در حوزه معرق چوب، معمولاً طرحهای قدیمی و سنتی کار میشود و طرح محلی با نام خاص چندانی وجود ندارد. بیشتر از نقوش کلاسیک مانند طرحهای اسلیمی و بتهجقه استفاده میشود که از گذشته رواج داشته و همچنان هم کاربرد دارد.
*دیگر هنرهای فعال در نهاوند
یعقوبی در ادامه با اشاره به دیگر هنرهای بومی نهاوند گفت: نهاوند در حوزههایی مانند گلیمبافی، جاجیم، فرش و صنایع دستی قدیمی بسیار فعال است. هنرمندان زیادی در این زمینهها کار میکنند، هرچند که معمولاً دیده نمیشوند.
*نقش خانواده در ادامه مسیر هنری
وی نکتهای مهم را درباره نقش خانواده در ادامه فعالیت هنرمندان مطرح کرد و گفت: نکتهای که کمتر به آن توجه میشود، نقش خانوادههاست. هنرمندانی همچون من که بیشتر کار دست انجام میدهند، اگر حمایت خانواده نباشد، عملاً نمیتوانند ادامه دهند.
وی افزود: خانوادهها ستون اصلی این هنرها هستند. برای مثال، اگر همسرم اجازه کار در خانه را ندهد یا صدای اره و ابزار را تحمل نکند، ادامه این کار برای من دشوار میشود. در واقع، خانوادهها هستند که بار اصلی را تحمل میکنند و مانع دلسردی هنرمند میشوند.
این معرقکار نهاوندی در پایان این گفتوگو از فرصت فراهمشده برای بیان دغدغههایش قدردانی کرد و گفت: از شما تشکر میکنم که به این موضوعات پرداختید و صدای هنرمندان را منعکس میکنید.
*معرق چوب؛ میراثی زنده که با حمایت امروز، فردای ایران را زیباتر میسازد
معرق چوب، بیش از آنکه تنها یک شاخه از صنایع دستی باشد، آیینهای از روح و ذوق ایرانی است. هر قطعه، داستانی از مهارت، صبر و عشق را در دل خود دارد؛ داستانی که با باریکترین برشها و دقیقترین کنارهمنشانیها شکل میگیرد. این هنر، زبان بیکلام رنگهای طبیعی چوب است؛ گفتوگویی میان گردو، چنار، گلابی و دیگر چوبهای بومی که در دستان هنرمند به نقش و معنا تبدیل میشوند.
تماشا کردن یک اثر معرق، سفری است به جهان ظرافتها؛ جایی که هر خط و هر منحنی با قصد و آگاهی شکل یافته و هیچ رنگی جز آنچه طبیعت بخشیده، راهی به اثر پیدا نکرده است. این همان اصالتی است که نسلها آن را حفظ کردهاند و امروز هم در کارگاههای کوچک و پرعطرِ چوب و چسب جریان دارد. تداوم این میراث گرانبها، مدیون شور و تعهد هنرمندان و حمایت بیدریغ خانوادههای آنهاست که ستون اصلی این مسیر پرمشقت بودهاند.
برای آنکه این اصالت و زیبایی نهان، در بازارهای ملی و جهانی درخشش شایستهای پیدا کند، همراهی نهادهای دولتی و مسئولان نقشی حیاتی دارد. اعطای تسهیلات، ایجاد زیرساختهای فروش و آموزش و شناساندن این هنرمندان برجسته، میتواند این هنر را از حوزه کارگاهی به یک صنعت فرهنگی پیشرو سوق دهد. هنگامی که تعهد هنرمند با نگاه حمایتی و زیرساختی مسئولان پیوند میخورد، معرق چوب نهتنها حفظ، بلکه شکوفا میشود و به بهترین شکل ممکن، هویت و زیباییشناسی ایران را به نمایش میگذارد.
