برخی از عبادات در ادیان الهی سابقه‌ای طولانی دارد و منحصر به دین مبین اسلام نیست. از آن جمله می‌توان به نماز، روزه، قربانی کردن و حج اشاره کرد. بنابراین حج سنت ابداعی اسلام نیست؛ بلکه طبق روایات، برخی از پیامبران پیش از اسلام، طوافِ کعبه انجام داده‌اند.حتی مشرکان مکه نیز پیش از ظهور اسلام به حج و طواف کعبه می‌پرداختند و سنت‌های خاص خود را داشتند که اسلام برخی از آنها را تأیید نکرد؛ همچون طواف عریان و تغییر روزهای حج. برخی ادیان الهی و غیر الهی نیز مناسکی همچون حج مسلمانان داشته‌اند.

حج عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعه‌ای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه الحرام، در شهر مکه مکرمه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین گردهمایی مسلمانان است که گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در آن شرکت می‌کنند.حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این عمل، انجام مناسک حج بر حاجی واجب و برخی کارها بر وی حرام می‌گردد.در قرآن آیات بسیاری درباره حج آمده و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است.

*شرایط وجوب حج عبارتند از:

1. بلوغ

2. عقل

3. استطاعت

به این معنا، حج بر افراد غیر بالغ واجب نیست هرچند نزدیک بلوغ باشند، ولی اگر کودک غیر بالغ حج به جا آورد حج او صحیح است ولی حجة‌الاسلام محسوب نمی‌شود، بنابراین چنانچه پس از بلوغ مستطیع شد بار دیگر باید به حج برود.حج بالغ، بدون اجازه پدر و مادر صحیح است، اما اگر حج مستحب باشد و باعث اذیت هر دو یا یکی از آنان بشود مثلاً به علت خطرهای راه بر او بترسند جایز نیست به حج برود.

دیگر آنکه حج بر انسان دیوانه واجب نیست، ولی اگر گاهی اوقات دیوانه می‌شود و در وقت سلامت سایر شرایط وجوب حج را داشته باشد به طوری که در این فرصت بتواند مقدمات حج را آماده کند و اعمال حج را به جا آورد، در این صورت حج بر او واجب می‌شود.

استطاعت به چه معناست؟

استطاعت یا توانایی انجام حج با داشتن امور زیر محقق می‌شود:

1. داشتن وقت کافی (استطاعت زمانی).

2. توانایی بدنی و سلامتی برای انجام دادن اعمال حج (استطاعت بدنی).

3. باز بودن راه و امنیت آن (استطاعت طریقی).

4. داشتن هزینه سفر (استطاعت مالی).

5. توانایی بر تأمین هزینه زندگی خود و عائله (رجوع به کفایت).

استطاعت زمانی

از جمله شرایط وجوب حج داشتن وقت کافی برای رفتن به سرزمین وحی و به جا آوردن اعمال واجب در آنجاست، بنابراین اگر به دست آمدن مال یا فراهم شدن سایر شرایط وقتی محقق شود که فرصت رفتن به آن اماکن مقدس و بجای آوردن مناسک حج کافی نباشد یا وقت به قدری کم است که رفتن به حج با مشقت زیادی همراه باشد و به طور معمول نمی‌توان آن را تحمل کرد در آن سال حج بر او واجب نیست، ولی اگر بداند که سال آینده می‌تواند به حج برود باید استطاعت مالی را نگه دارد تا سال بعد بتواند حج به جا آورد.

استطاعت بدنی

کسی که شرایط حج را دارد ولی به علت بیماری یا پیری نتواند به آن اماکن مقدس سفر کند یا می‌تواند برود ولی به علتی مثلاً گرمای شدید نتواند به مقدار انجام مناسک حج در آنجا بماند یا مشقت و زحمت زیادی داشته باشد که به طور معمول قابل تحمل نباشد واجب نیست به حج برود، و چنانچه امید ندارد که در سالهای آینده نیز خودش بتواند به حج برود واجب است نایب بگیرد.

یکی از شرایط وجوب حج باز بودن راه و امنیت آن است، بدین معنا که بین راه مانعی از رسیدن به میقات نباشد و همچنین خطری بر جان یا مال یا ناموس وجود نداشته باشد و در غیر این صورت حج واجب نیست.

استطاعت مالی

استطاعت مالی به معنای توشه راه و وسیله سفر است (زاد و راحله) و باید به حدی که لایق به حال اوست باشد ولی لازم نیست عین آن را داشته باشد بلکه کافی است پول آن را داشته باشد. میزان و معیار در توشه راه و وسیله سفر وجود فعلی آنهاست، بنابراین اگر فعلاً آنها را ندارد ولی می‌تواند با کار و کاسبی به دست آورد حج واجب نیست. استطاعتی که در وجوب حج معتبر است از مکانی است که مکلف فعلاً در آن قرار دارد نه از وطن اصلی خود، بنابراین اگر برای تجارت یا غیر آن به شهر دیگری رفت و از آنجا استطاعت رفتن به حج را پیدا کرد حج بر او واجب می‌شود هرچند اگر در شهر خودش بود مستطیع نمی‌شد. اگر مکلف پول ندارد ولی ملکی مانند زمین یا باغ یا مغازه دارد که می‌تواند با فروش آن به حج برود واجب است بفروشد و به حج برود حتی اگر مجبور شود به قیمت بسیار کم بفروشد.اگر در سال استطاعت هزینه حج به علتی گران شود و سال بعد ارزان‌تر خواهد بود تأخیر حج برای ارزان شدن هزینه‌ها مثل کرایه هواپیما و مسافرخانه جایز نیست، مگر اینکه مطمئن باشد سالهای بعد می‌تواند به حج برود و یا گرانی به قدری باشد که قدرت پرداخت آن هزینه‌ها را نداشته باشد یا باعث ضرر قابل توجه شود.

اگر انسان مالی داشته باشد که قبلاً به آن نیاز داشته و واجب نبوده آن را بفروشد تا به حج برود ولی اکنون به آن نیازی ندارد، واجب است بفروشد و به حج برود، مثلاً خانمی که زیورهای طلا داشته که سابقاً مورد نیازش بوده است ولی فعلاً به علت پیری مورد نیازش نیست اگر بتواند با فروش آنها به حج برود حج بر او واجب می‌شود.

کسی که مخارج حج را دارد اما بدهکار است، در سه صورت حج بر او واجب نیست:

1. بدهی او بیشتر از مالی باشد که برای حج دارد.

2. بدهی او به مقدار مالی باشد که برای حج دارد.

3. بدهی او کمتر باشد ولی اگر مقدار قرض برداشته شود، باقیمانده آن برای مخارج حج کافی نیست.

لازم نیست مستطیع حتماً با اموال خودش به حج برود، پس اگر بدون صرف مال حج به جا آورد یا با اموال دیگران هرچند غصب کرده باشد به حج برود کفایت می‌کند، اما ساتری که هنگام طواف و نماز طواف بر تن می‌کند اگر غصبی باشد بنا بر احتیاط واجب کفایت نمی‌کند، و اگر پول قربانی‌اش غصبی باشد حجش صحیح نیست، مگر آنکه قربانی را به قیمتی به ذمه خود بخرد و قیمت آن را از پول غصبی پرداخت کند که در این صورت حجش صحیح است.

ازدواج و حج

جوان مستطیعی که نیاز به ازدواج دارد و چنانچه به حج برود ازدواج او به تأخیر می‌افتد رفتن به حج بر او واجب است، مگر آنکه صبر کردن تا پس از حج برای او به قدری زحمت و سختی داشته باشد که به طور معمول نمی‌توان آن را تحمل کرد که در این صورت ازدواج مقدم است.

اگر انسان از نظر مالی مستطیع شود و قدرت رفتن به حج را داشته باشد حج بر او واجب است، بنابراین اگر در اموال خود تصرفی کند که از استطاعت خارج شود و نتواند تدارک کند و برایش معلوم باشد که در ایام حج می‌تواند به حج برود حج بر ذمه او مستقر می‌شود، ولی اگر این قدرت مشخص نباشد یعنی نمی‌داند که در ایام حج می‌تواند به حج برود یا نه، حج بر ذمه او مستقر نیست.

اگر کسی مستطیع نباشد و حجِ مستحب برای خود انجام دهد یا به جای شخص دیگری حج تبرعی (برای ثواب و بدون دریافت اجرت) یا حج نیابتی به جا آورد، این حج کفایت از حجة‌الاسلام نمی‌کند، پس در صورتی که بعداً مستطیع شود باید به حج برو

حج زن و اذن شوهر

اگر زن مستطیع شود می‌تواند بدون اجازه شوهر به حج برود و اجازه او شرط نیست.شوهر نمی‌تواند همسر خود را از رفتن به حج واجب منع کند و فرقی بین حجة‌الاسلام و سایر حج‌های واجب نیست، بله اگر چندین کاروان با فاصله زمانی حرکت می‌کنند و وقت وسعت دارد می‌تواند او را از رفتن با کاروانهای اولی منع کند.

عمره تمتع

کسانی که فاصله وطنشان از مکه بیش از شانزده فرسخ است و برای بجای آوردن حج به مکه می‌روند باید دو عمل انجام دهند: عمره تمتع و حج تمتع.

اعمال عمره تمتع عبارتند از:

1. احرام از میقات

2. طواف دور خانه خدا

3. نماز طواف

4. سعی (رفت و آمد) بین صفا و مروه

5. تقصیر، چیدن مقداری از موی سر یا ریش یا شارب (سبیل).

اعمال حج تمتع

اعمال حج تمتع عبارتند از:

1. احرام از مکه.

2. وقوف (بودن) در عرفات روز نهم ذی الحجه. عرفات نام مکانی است در نزدیکی مکه که حدود آن عبارتند از: دشت‌های (عَرَنه) و (ثویة) و (نمِرة) تا (ذی المجاز) از (مأزمین) تا آخرین جای وقوف.

3. وقوف در مُزدَلِفه (مَشعر) مقداری از شب عید قربان تا اندکی قبل از طلوع آفتاب. مُزدلفه یا مشعر الحرام نام بیابانی است بین عرفات و مکه، که بین (مأزمین) و (حیاض) و (وادی محسّر) قرار گرفته است.

4. رمی جمره عَقَبه در منا روز عید قربان. جمره: نام سه محل (ستون سنگی که اکنون به صورت دیواری در آمده) در سرزمین منا است که حاجیان در روزهای معینی باید به سوی آنها سنگ بیندازند. نخستین جمره از سمت منا به طرف مکه جمره اولی و دومین ستون جمره وُسطی و آخرین آنها جمره عقبه است. منا نام مکانی است در نزدیکی مکه که پس از گذشتن از وادی محسّر آغاز می‌شود و میان دو کوه ممتد قرار دارد و انتهای آن به مکه ختم می‌شود.

5. قربانی کردن.

6. حلق (تراشیدن موی سر) یا تقصیر.

7. طواف خانه خدا پس از بازگشت به مکه.

8. خواندن نماز طواف.

9. سعی بین صفا و مروه.

10. طواف نساء.

11. خواندن نماز طواف نساء.

12. بیتوته (ماندن شب) در منا شب یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه.

13. رمی سه جمره (اولی، وسطی و عَقَبه) در روز یازدهم و دوازدهم ذی الحجه.

شرایط حج تمتع

در حج تمتع چند چیز شرط است:

1. نیت، یعنی قصدش این باشد که حج تمتع به جا می‌آورد، پس اگر نیت دیگری داشته باشد یا مردد باشد حجش صحیح نیست.

2. عمره و حج هر دو با هم در ماه‌های حج (شوال، ذی القعده و ذی الحجه) باشد، پس اگر جزئی از عمره یا تمام آن قبل از ماه شوال به جا آورده شود عمره صحیح نیست.

3. عمره و حج در یک سال به جا آورده شود، پس اگر عمره را به جا آورد و حج را تا سال بعد به تأخیر بیندازد حج تمتع صحیح نخواهد بود.

4. احرام حج از مکه باشد و بهترین جا مسجدالحرام است، و چنانچه به علت عذری نتواند از مکه محرم شود از هر جا که بتواند باید محرم شود.

5. مجموع اعمال عمره و حج را یک نفر انجام دهد، پس اگر دو نفر برای حج تمتع از طرف مرده یا زنده‌ای اجیر شوند به طوری که یکی عمره تمتع و دیگری حج تمتع را انجام دهد صحیح نیست، و همچنین اگر یک نفر عمره را به نیابت از یک شخص و حج را به نیابت از شخص دیگری انجام دهد صحیح نیست.

اِحرام بستن

اعمال عمره تمتع با احرام آغاز و با تقصیر به پایان می‌رسد، و احرام عمره تمتع باید در یکی از میقات‌های پنج‌گانه باشد:

1. ذوالحُلَیفه؛ مکانی نزدیک مدینه منوره که میقات اهالی مدینه و کسانی است که از آن راه به مکه می‌روند.

2. وادی عقیق؛ میقات اهل عراق و نجد و کسانی است که از آنجا عبور کنند هرچند اهل عراق و نجد نباشند.

3. جُحفه؛ میقات اهل شام و مصر و مغرب و کسانی است که از آنجا عبور کنند.

4. یَلَملَم؛ میقات اهل یمن و کسانی است که از آن راه عبور کنند.

5. قَرن المنازل؛ میقات اهل طایف و کسانی است که از آن راه عبور کنند.

احرام، واجبات و محرمات و مستحباتی دارد؛ واجبات احرام سه چیز است:

1. نیت: یعنی قصد به جا آوردن عمره یا حج برای نزدیک شدن به رضایت الهی.

2. تَلبِیَه: یعنی گفتن «لَبَّیک اللّهم لَبَّیک، لَبَّیک لا شریکَ لَک لَبَّیک» و به احتیاط مستحب این جمله را نیز بگوید: «اِنّ الحمدَ والنِّعْمَةَ لَکَ وَالْمُلْکَ لا شَریکَ لَکَ» و جایز است کلمه «لَبَّیک» را به آخرش اضافه کند.

3. پوشیدن لباس احرام، پس از بیرون آوردن لباس‌هایی که پوشیدنش بر مُحرم حرام است.

محرمات احرام

هنگامی که مکلف محرم شد اعمالی بر او حرام است که به آنها محرمات یا تروک احرام گفته می‌شود، برخی از این اعمال بر مرد و زنِ مُحرم حرام است و برخی دیگر تنها بر مردان مُحرم حرام است و یکی از آنها فقط بر زنان مُحرم حرام است. کارهایی که بر مرد و زن مُحرم حرام است عبارتند از:

1. استفاده از بوی خوش.

2. نگاه در آینه.

3. سرمه کشیدن.

4. آرایش کردن.

5. روغن مالیدن به بدن.

6. ناخن گرفتن.

7. کندن موی بدن.

8. بیرون آوردن خون از بدن.

9. دروغ و دشنام و فخر فروشی.

10. مجادله.

11. جماع (آمیزش).

12. بوسیدن جنس مخالف.

13. تماس بدنی با جنس مخالف.

14. نگاه کردن و بازی شهوت آمیز با جنس مخالف.

15. استمناء.

16. عقد ازدواج.

17. کشتن جانوران بدن.

18. شکار حیوان صحرایی.

19. حمل سلاح.

در حال احرام اعمال زیر تنها بر مردان حرام است:

1. زیر سایه رفتن.

2. پوشاندن سر.

3. پوشیدن چکمه و جوراب.

4. پوشیدن لباس دوخته شده.

تنها مساله حرام اختصاصی برای بانوان در حج تمتع پوشاندن صورت است بنابراین در حال احرام پوشاندن صورت برای زنان حرام است.

برای حج ظاهر و باطنی معرفی شده است. ظاهر حج را مجموعه‌ای از اعمال دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما در ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده که اسرار بسیاری در آن نهفته و برخی معتقدند حقیقت حج را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد. از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد.امام باقر (ع) حج را مصداق آیه «فَفِرُّوا إِلَی اللَّه‏؛ پس به سوی خدا بگریزید» دانسته‌‬ که بنابر آن، حج، خالی‌شدن و فرارکردن از غیر خداوند به سوی خدا است. امام رضا (ع) نیز ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را از فلسفه حج برشمرده است.

منبع: خبرگزاری مهر