سپهرغرب، گروه شهر: تاکسی به‌عنوان یک سیستم حمل‌ونقل نیمه همگانی و یا نیمه‌خصوصی بخشی از جابجایی افراد را در شهرهای جهان به عهده دارد. در کشورهای پیشرفته سهم بسیار محدودی از سفرهای شهری به این نوع سیستم اختصاص داده‌شده و اغلب برای جابه‌جایی در مسافت‌های نسبتاً طولانی شهری، ارتباط بین پایانه‌ها و یا جابجایی مسافران دارای اثاثیه استفاده می‌شود.

حمل‌ونقل در زندگی کنونی بشر وظیفه جابجایی ایمن، سریع، اقتصادی و مطابق الگوی زیست‌محیطی بار، مسافر و یا اطلاعات را به عهده دارد. جابجایی اطلاعات به کمک کابل، امواج نوری و الکترومغناطیسی ممکن بوده، حال‌آنکه برای جابجایی بار و مسافر از وسایل نقلیه استفاده می‌شود. درگذشته دور، جابجایی انسان در محدوده جغرافیایی کوچک و غالباً به تعداد محدودی در دوره زندگی آن‌ها ممکن بوده، حال‌آنکه امروزه این جابجایی نه‌تنها در سطح گسترده، بلکه به تعداد قابل‌توجهی در محدوده زمانی کوتاهی اتفاق می‌افتد. محققین بر این باورند که در آینده، با توجه به سیستم‌های گسترده انتقال اطلاعات، نیاز انسان‌ها به جابجایی به‌شدت کاهش‌یافته و افراد قادر خواهند بود در خانه‌های خود، بخش قابل‌توجهی از فعالیت‌های آموزشی، کاری و خرید خود را به شکل راه دور انجام دهند. به این منظور صنایع نوین جابجایی از قبیل سیستم‌های ارتباط از راه دور، بی‌سیم، انرژی‌های نوین، تجارت الکترونیکی، رسانه‌های جدید، فنّاوری اطلاعاتی، سیستم‌های هوشمند حمل‌ونقلی، فنّاوری مدیریت زنجیره‌ای کالا نقش مؤثری را ایفا می‌کنند. این شرایط موجب کاهش قابل‌توجه سفرهای شهری و بین‌شهری انسان‌ها خواهد شد. اما از سوی دیگر، رشد قابل‌توجه جمعیت، افزایش رفاه و نیاز به انتقال کالا و وسایل موردنیاز، جابجایی مسافر و بار را به‌شدت افزایش داده و ازاین‌رو نه‌تنها استفاده از وسایل حمل‌ونقلی و تعداد آن‌ها محدود نشده، بلکه افزایش عرضه مطابق تقاضا و نیازهای موجود اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. این موضوع در مناطق شهری که دارای جمعیت قابل‌توجهی هستند و با توسعه جغرافیایی همراه بوده، موجب افزایش فاصله محل کار و تحصیل از محل سکونت شده و خود نیاز به سفرهای موتوری بیشتر و زمان طولانی‌تر آن را به دنبال خواهد داشت. بر این اساس از چند دهه پیش لزوم مدیریت و برنامه‌ریزی اصولی و صحیح سیستم‌های حمل‌ونقلی موردتوجه قرارگرفته و این مهم در شهرهای با سکونتگاه‌های بزرگ و یا در شهرهایی که دارای رشد سریعی هستند. از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. به‌منظور شناخت شرایط کیفی و کمی سیستم حمل‌ونقلی کشور ضروری است که وضعیت جمعیتی و امکانات سخت‌افزاری موجود را بررسی کرده و با شرایط مناسب و ایده‌ال آن ارزیابی کرد. همچنین می‌توان شرایط موجود را با وضعیت آن در کشورهای توسعه‌یافته که از سیستم حمل‌ونقل پایدار و یا نسبتاً پایداری برخوردارند، مقایسه کرد. دامنه گسترده‌ای از عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی درروند توسعه سیستم‌های حمل‌ونقلی مؤثر بوده و ضروری است شرایط کنونی و آینده فاکتورهایی چون جمعیت، بهداشت، روند توسعه وسایل حمل‌ونقل موتوری، حمل‌ونقل همگانی و شخصی در سیاست‌های و استراتژی‌ها مدنظر قرار گیرند. این مهم در وضعیت توسعه سیستم‌های حمل‌ونقلی شهرهای بزرگ از اهمیت زیادی برخوردار است. مطالعات مختلفی در خصوص توسعه سیستم‌های حمل‌ونقلی انجام‌شده که در این میان می‌توان به مقایسه آینده سیستم‌های حمل‌ونقلی پانزده کلان‌شهر قاره‌های اروپا، آسیا، آمریکا اشاره کرد. مهم‌ترین نتایج این پژوهش‌ها، افزایش زیاد مالکیت خودرو شخصی در آینده شهرهای درحال‌توسعه‌ای چون بنگلور، کلکته، دهلی، بمبئی و شانگهای، عدم رشد آتی استفاده از وسایل نقلیه شخصی در هسته مرکزی این شهرها، افزایش قابل‌توجه در استفاده از وسایل حمل‌ونقل شخصی در سفرهای تفریحی و مرگ‌ومیر جاده‌ای شهرهای فوق‌الذکر و شهرهای ریودوژانیرو و سائوپولو بوده است. مطالعات اجتماعی- اقتصادی یک دوره بیست‌ساله در چین نیز نشان داده که افزایش درآمد، رشد جمعیت، افزایش ارزش زمین کشاورزی و هزینه سفر در توسعه سریع شهرها به‌شدت تأثیر داشته و صنعتی شدن در افزایش نسبی جمعیت مناطق مرکزی آن با شدت کمتری مؤثر بوده است.

مقایسه اثرات مالکیت خودرو، کاربری اراضی دو کشور توسعه‌یافته آمریکا و انگلستان بر سفر شهری نشان داده که تفاوت جمعیتی و تراکم شهرها، درآمد کمتر انگلیسی‌ها، ابعاد فیزیکی بزرگ‌تر شهرهای آمریکا، هزینه متفاوت خودرو و توسعه سیستم‌های حمل‌ونقلی و هزینه بیشتر سفر در انگلستان در رفتار استفاده‌کنندگان، استفاده بهینه‌تر و اصولی‌تر از سیستم حمل‌ونقلی و استفاده بیشتر از حمل‌ونقل همگانی در انگلستان مؤثر بوده است.

در این مطالعات با توجه به توسعه شهری کشور، مراحل شکل‌گیری و روند تحولات سیستم‌های حمل‌ونقلی در آن بررسی و وضعیت آن با تاریخچه شکل‌گیری و گسترش سیستم‌های حمل‌ونقلی فرانسه به‌عنوان کشوری توسعه‌یافته مقایسه شده است. به‌منظور محدود کردن دامنه مطالعات دو شهر تهران به‌عنوان پایتخت و قطب اصلی شهرنشینی کشور، و سنندج مرکز استان کردستان با ویژگی‌های شهری متوسط انتخاب‌شده است. در مقایسه این شهرها با نمونه‌های نسبتاً مشابه جمعیتی، دو شهر پاریس و رن به ترتیب به‌عنوان پایتخت فرانسه و مرکز استانی در شمال غربی آن به نام بقوتاین (Bretagne) در نظر گرفته‌شده است. در این سکونتگاه‌ها، روند توسعه شهری، شکل‌گیری و پیشرفت سیستم‌های حمل‌ونقلی دهه‌های گذشته مطالعه و مزایا و معایب آن‌ها باهم مقایسه شده و در پایان ‌بر اساس وضعیت کنونی، مهم‌ترین نیازهای ترابری آینده شهری ایران بحث و بررسی‌شده است.

سیستم‌های حمل‌ونقلی در ابتدا به شکل خصوصی و سپس به‌صورت ترابری همگانی در شهرها پدیدار شدند. یکی از قدیمی‌ترین سیستم‌های حمل‌ونقلی شهری، کالسکه 5 نفره بلزپاسکال است که در سال 1662 اختراع شد. این شخص مجوز تأسیس مؤسسه کالسکه عمومی برای گردش در شهر پاریس را از لوئی چهاردهم پادشاه وقت فرانسه دریافت کرد

امروزه، مهم‌ترین سیستم‌های ترابری مناطق شهری دو بخش جاده‌ای و ریلی فعال بوده، دوچرخه، موتورسیکلت، سواری شخصی، تاکسی، اتوبوس، مترو، تراموا، مونوریل و قطار حومه از انواع آن هستند.

این داده‌ها و اطلاعات، فاصله زمانی قابل‌توجه پیدایش و اختراع هر یک از وسایل نقلیه تا زمان به‌کارگیری آن‌ها در ایران را نشان می‌دهد. بیشترین فاصله زمانی مربوط به مترو و راه‌آهن زیرزمینی است. این وسیله نقلیه اولین بار در سال 1863 در شهر لندن مورداستفاده قرار گرفت، حدود 40 سال پس‌ازآن در شهر پاریس و 140 سال پس‌ازآن در تهران از آن برای سرویس‌دهی عمومی مردم استفاده‌شده است. شهر رن با جمعیت دویست‌هزارنفری در سال 2002 موفق به راه‌اندازی یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های خودکار راه‌آهن زیرزمینی شده است. متأسفانه شهر سنندج تا امروز نتوانسته از این سیستم نوین و پیشرفته ترابری بهره‌مند شده و با توجه به شرایط سیستم‌های حمل‌ونقل کشور به نظر نمی‌رسد که تا چند دهه دیگر نیز قادر به راه‌اندازی آن در این شهر باشیم.

اتوبوس، شناخته‌ترین و کاربردی‌ترین سیستم حمل‌ونقل همگانی جهان است. این سیستم اولین بار در سال 1895 در کشور آلمان بکار گرفته‌شده و در سال 1905 به‌طور عمومی در شهر پاریس از آن استفاده‌شده است در تهران، اولین اتوبوس‌های مونتاژ شده عمومی در سال 1911 میلادی (1290 خورشیدی) به‌کاربرده شد.

شهر سنندج پس از صدسال از اختراع این نوع سیستم حمل‌ونقلی در سال 1991 میلادی (1370 خورشیدی) با بهره‌گیری از 5 دستگاه، اولین گروه اتوبوس‌های شهری را به خدمت گرفت. در شهرهای تهران، پاریس و رن، در کنار سیستم‌های حمل‌ونقل شهری از راه‌آهن حومه به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین سیستم‌های حملی و نقلی استفاده می‌شود. در شهر پاریس این سیستم از راندمان، کارایی، سرعت و قابلیت سرویس‌دهی ویژه‌ای برای دسترسی نقاط مرکزی شهر با مناطق مسکونی، تفریحی و فرودگاه‌های موجود در مناطق حومه آن برخوردار است.

سایر ویژگی‌های مهم سیستم‌های حمل‌ونقلی کشور فرانسه عبارت است از:

• رایگان بودن سیستم برای دانش‌آموزان،

• تخفیف ویژه سیستم برای دانشجویان و سالخوردگان.

• کاهش قابل‌توجه هزینه سفر متناسب با اخذ بلیت‌های درازمدت از یک‌روزه تا یک سال.

• دریافت یکسان هزینه سفر بر اساس کلیه مسیرهای رفت و یا یک ساعت سفر،

تاکسی به‌عنوان یک سیستم حمل‌ونقل نیمه همگانی و یا نیمه‌خصوصی بخشی از جابجایی افراد را در شهرهای جهان به عهده دارد. در کشورهای پیشرفته سهم بسیار محدودی از سفرهای شهری به این نوع سیستم اختصاص داده‌شده و اغلب برای جابه‌جایی در مسافت‌های نسبتاً طولانی شهری، ارتباط بین پایانه‌ها و یا جابجایی مسافران دارای اثاثیه استفاده می‌شود. مهم‌ترین دلیل آن شاید هزینه نسبتاً زیاد انتخاب این نوع وسیله نقلیه باشد که خود به دلیل هزینه خرید نسبتاً زیاد آن و جابجایی تعداد محدود مسافر، یک نفر و یا حداکثر یک خانواده است. تعداد محدودی از کشورهای جهان، در مناطق شهری از تاکسی برای جابجایی تعداد زیادی افراد و در مسیرهای کوتاه استفاده می‌کنند. شهرهای ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و تاکسی مهم‌ترین سیستم حمل‌ونقل شهری بوده که بخش عمده سفرهای شهری به کمک آن انجام می‌شود. در ایران به دلیل محدودیت‌های موجود در جابجایی مسافر انواع مختلف تاکسی، از قبیل تاکسی‌تلفنی، مسافرکش شخصی، تاکسی خطی و تاکسی گردشی وجود داشته و وظیفه جابجایی مسافر و در پاره‌ای از موارد بار را که در کشورهای پیشرفته ممنوع است، را به عهده دارد. مقایسه آمارهای موجود در خصوص تعداد تاکسی‌های موجود در شهرهای مطالعه شده نشان می‌دهد که تفاوت قابل‌توجهی بین تعداد و کیفیت آن‌ها وجود دارد. ادامه دارد