سپهرغرب، گروه فرهنگی - سمیرا گمار: مدیر شرکت رنگرزی گیاهرنگ گفت: یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایرانی زیبایی و دوام رنگ‌های آن است که این امر محقق نمی‌شود مگر با رنگرزی اصولی و درست الیاف و خامه‌های فرش که باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد.

بشر از دیرباز با دیدن رنگ‌های زیبای پیرامون خود از گلبرگ گل‌های دل‌فریب تا پروبال دلربای پرندگان و پروانه‌ها، مجذوب و مبهوت می‌شده است؛ یکی از این زیبایی‌ها که خیلی به چشم می‌آید، نقش و نگار و رنگ و لعاب قالی و فرش است که همه ایرانی‌ها با آن مأنوس‌اند. رنگ این قالی‌ها در دستان توانمند رنگرزانی است که با عشق و علاقه رنگ می‌آفریند و در طرح‌های خلق‌شده جای‌گزاری می‌کنند؛‌ بعد از این مصاحبه بود که فهمیدم تشبیه کار آسان و دم دستی به خم رنگرزی غلط محض است و باید فن و هنر را در هم بیامیزی که بتوانی رنگی خلق کنی تا دل از بیننده ببرد و قالی و فرش را انتخاب کند.

سیدمحمد موسوی، مدیر شرکت رنگرزی گیاهرنگ است که بیش از 60 سال سابقه و تجربه کار در رشته رنگرزی دارد، پدر و پدربزرگش هم در این رشته بوده‌اند و می‌گوید خیلی از استادکار‌های ماهر این رشته پیش ما آموزش دیده‌اند؛ رنگ و روی پریده فرش ایران در داخل و خارج را به‌دلیل کم‌توجهی به رنگرزی می‌داند و معتقد است رونق بازار فرش در گرو احیای صنعت رنگرزی بوده که می‌تواند به اقتصاد عاجز استان جانی دوباره ببخشد و این شغل منسوخ که مورد بی‌مهری واقع شده را احیا کند.

با این اوصاف آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی خبرنگار سپهرغرب با این هنرمند همدانی در یک ظهر پاییزی است که می‌آید:

      سلام، اگر موافق باشید با معرفی خودتان مصاحبه را آغاز کنیم؟

بله، بنده سیدمحمد موسوی هستم، متولد سال 1322 در همدان و رنگرز که سه نسل یعنی من، پدر و پدرجدم در کار رنگرزی بوده‌ایم.

      چطور وارد این کار شدید؟

نوجوان که بودم پای پدرم شکست، درسم را تا دیپلم خوانده بودم که برای رتق‌وفتق امور پدر از سر اجبار وارد این کار شدم، بعد از آن و در سن 27 سالگی که رسماً این‌کاره شده بودم، دیگر علاقه‌مند شده و تا الآن که بیش از 60 سال است که در این حرفه هستم، به رنگ‌های گیاهی و شیمیایی تسلط دارم و مشغول همین کار هستم.

      آقای موسوی از رنگرزی برایمان بگویید، رنگرزی چه تعریفی دارد؟

یکی از علل مرغوبیت و معروفیت قالی ایرانی زیبایی و دوام رنگ‌های آن است که این امر محقق نمی‌شود مگر با رنگرزی اصولی و درست الیاف و خامه‌های فرش، ما ابتدا کارمان سنتی بود، اما به‌مرور زمان بخشی از کار صنعتی شد؛ این‌طور نه‌تنها زحمت ما کم و تولید کار بهتر شد، بلکه ثبات و یکنواختی رنگ‌ها هم قوت گرفت. ‌الآن کارگاه ما که بیش از 60 استادکار حرفه‌ای تحویل داده است، در منطقه غرب کشور حرف نخست را می‌زند. اگرچه کار رنگرزی سبک شده، چون بافندگی کم بوده، اما همین فعالیت کم‌وبیش هم اصولی است.

      قبل از اینکه در مورد ابزار و مراحل رنگرزی بپرسم، به نظر می‌رسد بازار کارتان خوب نیست؟

درحال حاضر به‌دلیل کم شدن قالی‌بافی، کار رنگرزی تنزل پیدا کرده، خیلی از نیروهای ما تعدیل شده و مشغول کار دیگری هستند؛‌ الآن با چند کارگر خانم و آقا کارگاه را اداره می‌کنیم. می‌دانید دو عامل باعث شده رنگرزی سبک شود، نخست اینکه برخی واسطه‌های فرش دنبال رنگ ارزان هستند که بارها به خود من این پیشنهاد را داده‌اند و من زیر بار آن نرفته‌ام، چون معتقدم رنگرزی باید صحیح انجام شود؛ مسئله بعدی هم این است که خیلی‌ها الآن دیگر به بافندگی فرش رغبتی نشان نمی‌دهند و دنبال کارهای آسان‌تری هستند، همه این‌ها باعث کم‌فروغ شدن این کار شده، مثلاً زمانی تعاونی فرش همدان برای 100 تُن در سال با ما قرارداد می‌بست که الآن به سالیانه 20 تُن کاهش پیدا کرده است.

      عجب! درحال حاضر با چه رنگ‌هایی کار می‌کنید؟

80 درصد از رنگ‌های ما طبیعی است؛ مثل پوست گردو، انار و روناس. اما مسئله این است که خیلی‌ها پوست این میوه‌ها را دور می‌ریزند، درصورتی‌ که این‌ها بهترین منابع برای رنگ هستند. البته واقعیت این است که کار کردن با رنگ گیاهی سخت بوده و واسطه‌ها خیلی تمایلی ندارند که این کار انجام شود؛ دنبال کارهای سطحی و غیر اصولی هستند. بنده در همین همدان کسی را می‌شناسم که چیزی را رنگ می‌کند و دست مردم می‌دهد که مفت گران است! طبیعی بوده که واسطه به ‌ظاهر و سود آنی فکر می‌کند، اما من اعتقادم این است که کیفیت یک سرمایه است و سود باید ریشه‌ای باشد.

      ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی سنتی چیست؟

ظرف یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت می‌گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد، معمولاً از ظروف استیل یا مسی است. ترازو برای توزین، ترمومتر برای اندازه‌گیری دمای حمام رنگرزی، هم‌زن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به‌کار می‌رود، ظروف شیشه‌ای مدرج مانند بشر برای اندازه‌گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها، نمک‌های فلزی و مواد قلیایی مانند سود، آمونیاک و آب که به‌دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشند؛ البته همان‌طور که عرض کردم، بخشی از کارها الآن صنعتی شده است.

      ثبات رنگ‌ها چطور است؟

ثبات رنگی یعنی مقاومت رنگی خامه قالی رنگرزی‌شده در مقابل عوامل مختلف همچون شستشو، نور، سایش و حلال‌های شیمیایی که در طول عمر مفید خود با آن مواجه می‌شود. هنگامی که یک خامه قالی رنگ‌شده در معرض عوامل مذکور قرار می‌گیرد، یک یا چند تغییر ممکن است که اتفاق بیفتد. بنابراین ثبات رنگ خامه فرش دستباف به مقاومت این قبیل تغییرات تحت شرایط مشخص شناخته می‌شود.

      آقای موسوی وضعیت رنگرزی در دانشکده‌های فرش چطور است؟

زمانی یکی از دوستان را برای تدریس به دانشگاه پیام نور معرفی کردیم که او تدریس می‌کرد و دانشجویان برای بخش عملی رنگرزی به کارگاه می‌آمدند و همه‌چیز را از نزدیک می‌دیدند، الآن هم اگر کسی مشتاق باشد، حاضرم به او آموزش دهم؛ اما یک مسئله‌ای که وجود دارد این است که در همدان رنگرز را اصلاً به حساب نمی‌آورند، دیده‌اید می‌خواهند یک کار را عجله‌ای و بدون دردسر نشان دهند می‌گویند مگر خم رنگرزی است؟! این واقعاً غلط است، رنگرزی وقت، مهارت و هنر می‌خواهد و یک کار فنی و مشکل بوده؛ اما نگاه به این کار کم‌اهمیت و بی‌ارزش است، برای همین هم خیلی‌ها سمت این کار نمی‌آیند و یا آن را رها می‌کنند.

      می‌خواستم در مورد مشکلات کارتان بپرسم که خودتان اشاره کردید... چیزی هست که بخواهید اضافه کنید؟

چهار عامل باعث می‌شود که یک قالی بافته شود؛ مواد اولیه، نقشه، رنگ و بافت که هر کدام از این‌ها اگر نباشد، یک قالی بافته نمی‌شود. آن عنصر نهایی و تعیین‌کننده در بافت فرش و انتخاب آن از سوی مشتری، رنگ است؛ وقتی که قالی روی زمین می‌افتد، این رنگ است که بافت را نشان می‌دهد. ما جلسات متعددی با مسئولان ازجمله اتاق بازرگانی داشته‌ایم و بارها گفته‌ایم که به داد این کار برسید! مسئولان از صادرات فرش می‌گویند، اما برای صادرات موفق باید مواد اولیه و رنگ تولید بررسی شود، این مسئله که خوب باشد، صادرات هم درست می‌شود. خیلی از نقشه‌ها طرح داخل است، اما در خارج و به اسم آن‌ها تمام می‌شود؛ مثل فرش بیجار که نقشه‌های آن خارجی است، اما گویا برخی مسئولان نمی‌خواهند این کار پیش برود.

      ممنون از وقتی که به ما دادید؛ اگر حرفی باقی‌ مانده و یا سخنی خطاب به مسئولان و متولیان امر دارید، بفرمایید.

باید یک کمیته تخصصی تشکیل شود که به داد فرش برسد، این اتفاق بیفتد، فرش همدان قد علم خواهد کرد؛ حدود 6 سال پیش من یک فرش کوچک رنگ کردم و یکی از آشنایان ما آن را به قیمت 70 میلیون تومان خرید که قیمت امروز آن 250 میلیون تومان است. وقتی کار صحیح و اصولی باشد، همه سود می‌برند؛ از بافنده گرفته تا رنگرز، اما گویا کسی به این مسئله و پیدا کردن ریشه مشکلات فکر نمی‌کند.