سپهرغرب، گروه - سمیرا گمار : علامه وقتی وارد میدان شد که عده ای آرای خود را به اسم تفسیر بر قرآن تحمیل می‌کردند/ حق المیزان در جامعه ما ادا نشده است

دکتر سید حمید حسینی گفت: مطالعه ودقت درتفسیر المیزان نشان می‌دهدکه شخص علامه علاوه بر داشته‌های علمی چه دقتی در طریق سلوک برای جلب فیوضات رحمانی داشته،که قابلیت خلق این اثر را پیدا کرده است.

بدون تردید علامه سیدمحمدحسین طباطبایی تبریزی (ره) را می‌توان به عنوان یکی از متفکران برجسته تاریخ تفکر اسلامی قلمداد کرد. به گونه‌ای که در تاریخ ضبط است، علامه طباطبایی (ره) با دو گام اساسی، تحولی نو در سیرتعلیمی و تحقیقی جامعه بنیان نهاد؛ نخست نیازسنجی حوزه علمیه در باب احساس لزوم به آموزش فلسفه و عرفان و اقدام در این باب و درگام بعدی تدریس قرآن و تألیف تفسیری نو در دوران رکود قرآن‌پژوهی.

علامه در این‌باره می‌گویند: هنگامی که از تبریز به قم آمدم، مطالعه‌ای در مورد نیازهای جامعه اسلامی و مطالعه‌ای در وضع حوزه قم کردم و پس از سنجیدن آن‌ها به این نتیجه رسیدم که این حوزه نیاز شدید به تفسیر قرآن دارد، تا مفاهیم والای اصیل‌ترین متن اسلامی و عظیم‌ترین امانت الهی را بهتر بشناسد و بشناساند. از سوی دیگر شبهات مادی، رواج‌یافته بوده و نیاز شدیدی به بحث‌های عقلی و فلسفی وجود داشت تا حوزه بتواند مبانی فکری و عقلی اسلام را با براهین عقلی، اثبات و از موضع حق خود دفاع نماید و این دوگام استوار را علامه با نوشتن آثار گوناگون، تشکیل کلاس‌های درس و تربیت شاگردان جریان‌ساز درطول مدت اقامت در شهر قم برداشته و برای آینده به یادگار نهاده است.

پرداختن به آثار و شخصیت علامه از توان و فرصت این گزارش کوتاه خارج است؛ و آنچه به اندازه نمی از دریای وجود ایشان در این جا مورد بررسی و بحث قرار گرفته نگاهی به تفسیر المیزان ایشان است تفسیری بی‌نظیر و بزرگترین نوآوری آن عالم ربانی و عظیم‌ترین خدمت ایشان به عالم اسلام که در 20 جلد تدوین شده و بابی نو در قرآن‌پژوهی و تفسیر آخرین کتاب الهی گشوده است و یکی از بهترین و جامع‌ترین تفاسیر طول تاریخ تشیع لقب گرفته است.

آنچه در ادامه می‌خوانید گفتگوی خبرنگار فرهنگی سپهرغرب با دکتر سید حمید حسینی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان، در خصوص این عالم ربانی و عارف نامدار معاصر و کتاب شریف المیزان است که درایام سالگرد درگذشت ایشان پس از قریب به 80 سال زیست فکری و بندگی ناشی از آن، عصرحاضر را به فراق دری گران‌بها مبتلا کرد.

*المیزان نازله روح علامه طباطبایی‌است

دکتر سید حمید حسینی با بیان اینکه در مورد شخصیت مرحوم علامه طباطبایی و تفسیر بی‌نظیر المیزان که آن را به عالم اسلام تقدیم کرده‌اند مطالب بسیاری برای گفتن وجود دارد، عنوان کرد: بدون تردید همه آنچه ایشان در این تفسیر گران‌قدر آورده‌اند نازله روح و دال بر وزانت معنوی بالای ایشان است.

وی خاطرنشان کرد: اگر قبول کنیم سخن انسان برگرفته از روح اوست، مطالعه المیزان نشان می‌دهد علامه چه دقتی در طریق سلوک برای جلب فیوضات رحمانی داشته و در این مسیر بالا رفته که قابلیت خلق این اثر گران‌سنگ را داشته است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان ادامه داد: آنچه روشن است اینکه علامه علاوه بر جنبه‌های علمی و پیش‌زمینه‌هایی که در ابواب گوناگون برای یک مفسر در نگارش تفسیر نیاز است، در وادی سلوک الی الله و توحید بوده و ارتباط ایشان با خداوند متعال و حقیقت ذوات مقدس ائمه معصومین علیهم‌السلام بیش از تکیه بر جنبه‌های اکتسابی است.

حسینی با بیان اینکه مشی سلوک علامه طباطبایی، بر دأب آقای قاضی استوار بوده و از محضر ایشان بهره‌برده است، تصریح کرد: بررسی سایر آثار علامه طباطبایی علاوه بر المیزان هم نشان می‌دهد، ایشان در عرفان و تهذیب نفس تحت تربیت اساتید بزرگی بوده که به چنین فضایی در علم، ایمان و خودسازی دست پیدا کرده است.

*شجاعت علمی بی‌نظیر

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود با اشاره به فضای فکری جامعه آن دوران و عزم علامه برای نگارش المیزان،گفت: ایشان به مکاتب فکری آن دوره نقد جدی دارند و یکی از دلایل ورود به این زمینه را مقابله با افراد و مکاتبی می‌دانند که به اسم تفسیر قرآن آرای خود را بر آن تحمیل می‌کنند، این مطلب در مقدمه جلد نخست المیزان توسط خود ایشان به صراحت مطرح شده است.

حسینی افزود: ورود علامه برای خلق این اثر با یک شجاعت علمی بی‌نظیر و بی‌مثال همراه است و فقط از ایشان برمی‌آمده که در حیطه نقد و بررسی با روش‌های تفسیری مستدل و منطقی، بسیاری را که به اسم تفسیر قرآن آرا و عقاید خود را بر آن تحمیل می‌کردند، از گردونه خارج کند.

*نگاه علامه بر وحدت سور و آیات قرآن استوار است

وی در ادامه سخنان خود با اشاره به ویژگی‌های ممتاز و منحصر به فرد المیزان که در سایر تفاسیر موجود نیست یا بسیار کمرنگ است، یادآوری کرد: نخستین مولفه این است که علامه قرآن را حقیقت واحد می‌داند و روح حاکم بر آن را با وحدت کلی می‌بیند که جان کلام الهی را تشکیل می‌دهد.

این پژوهشگر قرآنی با تاکید بر نگاه وحدت بر سور و آیات که نخستین بار در المیزان آمده است، اذعان کرد: در جلد نخست المیزان علامه روش خود را توضیح داده و بیان می‌کند ما ازابتدا تا انتهای قرآن کریم حتی یک بار هم برخلاف معنای ظاهری معنایی را ارائه نداده‌ایم کاری که برخی‌ها به راحتی آن را انجام داده‌اند. لذا ایشان بر ظاهر به شدت اصرار دارد و می‌گوید نباید معنای آیات بر خلاف ظاهر حمل شود.

حسینی اضافه کرد: علامه در عین حال که در تفسیر به ظواهر آیات مقید است، آیات را دارای بطن می‌داند که ورای ظواهر موجود است و در روش خود یعنی تفسیر قرآن به قرآن همان نگاه وحدتی را که دارد، حاکم می‌کند.

*روش قرآن به قرآن برگرفته از مشی معصومین در تفسیر است

وی با تاکید بر اینکه در المیزان ذیل معنای ظواهر، روایاتی از ائمه معصومین علیهم‌السلام و حتی اهل سنت آمده است، بیان‌کرد: اینکه یک مفسر از ابتدا تا انتها به روش تفسیر قرآن به قرآن بپردازد منحصر در المیزان بوده و ممکن است برخی این روش را به کار بگیرند اما جزئی است، نه مانند المیزان که روح حاکم بر آن با این روش است.

این استاد دانشگاه ابراز کرد: روش تفسیر قرآن به قرآن ابداع علامه نیست؛ بلکه همان چیزی است که توسط اهل‌بیت(ع) هم انجام می‌شد و ایشان صراحتا می‌گوید مشی من همان روش اهل‌بیت علیهم‌السلام است.

*توجه به آیات کلیدی

حسینی بیان کرد: یک نکته مهم در نگارش تفسیر المیزان این است که علامه توجه بسیار زیادی به *غررالآیات(1)(آیه‌های کلیدی) دارد که تا قبل از ایشان این موضوع به ندرت دیده می‌شود؛ بعد از ایشان هم تنها آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم آن را مورد توجه قرار داده است.

*المیزان یک دوره کامل از علوم مختلف

وی در ادامه، المیزان را یک دوره کامل از علوم مختلف خواند و بیان کرد: در این تفسیر به اذعان علامه سیری کامل از مطالب فلسفی، علمی، اخلاقی، اجتماعی و... آمده و تلاش کرده که پا را از حد فراتر نگذارد؛ این طور نیست که نظر ایشان در تفسیر یک سویه و منحصر در یک علم بوده باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان متذکر شد: ویژگی خاص المیزان این است که علامه ابتدا خود را مقید می‌داند که آیه را با آیه تفسیر کند بعد که تمام شد تاریخ، اخلاق و مباحث علمی و اجتماعی را به عنوان متمم و مکمل می‌آورد، یعنی این مباحث کاملا مجزا آمده است.

حسینی در ادامه سخنان خود بر این نکته هم تاکید کرد که ممکن است گاهی این طور برداشت شود که اجتهاد فقط مربوط به فقه است، اما این طور نبوده و در حدیث، تفسیر، علوم قرآنی و... هم اجتهاد وجود دارد، به این معنی که فرد به حدی می‌رسد که صاحب‌نظر می‌شود.

وی در ادامه با اشاره به اینکه علامه طباطبایی در تدوین و نگارش المیزان تحت تاثیر هیچ کس نبوده، گفت: ایشان همه معارف را به هفت محور تقسیم می‌کنند و معتقدند کل معارف در این 7 محور جمع شده است در روش‌شناسی ایشان نمونه‌ای نمی‌بینیم که تحت تاثیر افراد خاصی باشند بلکه همه آن چیزی را که کسب کرده و در این راه به او از جانب خدای رحمان عطا شده در المیزان می‌بینیم.

*المیزان مورد توجه غیر مسلمانان

حسینی ابراز کرد: نکته مهمی که در المیزان و کیفیت نگارش آن وجود دارد این است که این کتاب فقط منبعی برای شیعیان نیست بلکه مورد توجه بسیاری از مسلمانان اهل سنت و حتی وهابیون هم قرار دارد یکی از وهابیون بعد از خواندن المیزان به شگفتی آمده و گفته بود این تفسیر از اعظم تفاسیر موجود است اما کاش علامه طباطبایی شیعه نبود.

وی با اشاره به مراودات علمی علامه با اهل کتاب و سایر فرق اسلامی و غیراسلامی در زمان حیات خود، بیان‌کرد: بی‌شک روح بلند و سعه وجودی ایشان و طریقه سلوک صحیحی که در مسیر توحید داشته باعث شده با همه مکتب‌ها و مشرب‌ها بتواند بحث علمی و مستدل کند و این جز از طربق خودسازی حاصل نمی‌شود.

*المیزان را به میان مردم بیاورید

این پژوهشگر و محقق علوم قرآنی در بخش دیگری از سخنان خود با ابراز تاسف از اینکه المیزان در مجامع علمی دانشگاهی و حوزوی آن‌طورکه باید مورد توجه قرار نگرفته است، اظهار کرد: حق این اثر این نبوده که در این محدوده بماند بلکه باید اساتید و اهل‌فن این تفسیر را با روش‌ها و امکاناتی که در اختیار دارند، به زبان مردم به جامعه می‌آوردند، که متاسفانه این طور نبوده و حق آن ادا نشده است.

حسینی با اشاره به کلام شهید مطهری در خصوص علامه طباطبایی گفت: ایشان گفته بود باید 100 سال بگذرد تا بفهمیم علامه که بوده و چه کاری کرده است؛ بنابراین با استناد به شواهد موجود می‌بینیم جایگاه المیزان در حوزه و دانشگاه به استثنای چند جمع محدود و جزئی، آن‌طورکه باید و شاید مورد توجه و استفاده قرار نگرفته و بدون شک این امر مصداق ناسپاسی نعمت است.

وی در پایان سخنان خود خطاب به کسانی که با قرآن و مفاهیم و تفسیر آن سروکار دارند، مطرح کرد: حیف که آشنایی با المیزان ناقص است اگر کسی وارد این دریا شود و سر این سفره با برکت بنشیند شیرینی و لذت وصف‌نشدنی نصیب او می‌شود حظ معنوی و روحی وقتی است که انسان بخواهد مفاهیم را از نفوس زکیه دریافت کند، علامه هم این گونه است.

این استاد دانشگاه در خاتمه با بیان اینکه اگر این مفاهیم ناب به جامعه بیاید بسیاری از مشکلات حل شده و بساط عرفان‌های دروغین هم برچیده می‌شود، افزود: این مفاهیم ناب الهی است که تشنگان معارف حقه‌الهی را سیراب می‌کند. هر جا حقیقت بیاید مجاز آنجا نمی‌ماند مجاز جایی است که خبری از حقیقت نبوده یا در حاشیه باشد.

(1)از میان آیات قرآن کریم، که همگی نوراند، برخی آیات از درخشش چشمگیری از نظر محتوا برخوردارند که به آنها «غرر الآیات» گفته می‌شود.