روزگاری بود که تونل می‌خواستیم بسازیم، باید از خارج مهندس می‌آمد؛ زحمت کار فقط با ما بود. شاید یادمان نباشد ولی همین تونل‌ها که امروزه برایمان عادی و تکراری هستند، روزگاری جذاب‌ترین سازه‌های مهندسی مدرن در ایران بودند!
امین رحیمی: حفر تونل در ایران پدیده غریبی نبود؛ ایرانی‌ها در ساخت تونل‌ها و دالان‌های زیرزمینی برای عمارت‌ها و آبادی‌ها و همچنین ساخت تونل‌های باریک برای گذر آب، مهارت تاریخی داشتند. اما ساخت تونلی بزرگ و طولانی که در دل کوه باشد و خودروها از آن بگذرند، موضوع دیگری بود. کسی در ایران طرف این‌جور کارها هم نمی‌رفت؛ تا این‌که یک‌روز در سال ۱۳۱۴ شمسی قرار شد یک فکری به حال مسیر کرج به چالوس بکنند. مسیری بود کوهستانی که در بخشی از آن گردنه‌های باریک و خطرناک بود و چند‌ماه از سال بارش برف و بوران گذر از این مسیر را ناممکن می‌کرد.
«لادیسلاوس فون رابسویچ» مهندس اتریشی که آن‌زمان طراح تونل‌های مسیر راه‌آهن سراسری ایران بود، یکراست آمد طرحی داد تا با ساخت یک تونل ۱۹۰۰ متری در قسمتی از جاده چالوس ۱۳ کیلومتر از مسیر خطرناک این جاده کوتاه شود. ۱۹۰۰ متر آن روزها یعنی چندسال کار با بیل و کلنگ در منطقه‌ای صعب‌العبور و سردسیر. اما همت ایرانی کار خودش را کرد؛ سنگ را از دل کوه کندند و راه گشودند برای ایرانیانِ آن روزها و بعدها.
عکس یادگاری از کارگران سازنده جاده چالوس. تونل کندوان با وسایل ابتدایی حفر شد و «دست‌ساز» است
تونل‌های «دست‌ساز»!
کار تونل کندوان چگونه انجام شد؟ این روایت مهندس «ابوالقاسم مظفری شمس» رئیس پیشین انجمن تونل ایران درباره ساخت تونل کندوان است: «در تاریخ بیستم اردیبهشت ۱۳۱۴ اولین دینامیت برای حفر قسمت ابتدایی تونل به کار گرفته شد و پس از آن کارگران با کلنگ و تیشه عملیات حفاری را ادامه دادند... سنگ، سیمان و ابزار‌آلات به مدت سه سال به‌وسیله کامیون و چهارپایان تا محل کار آورده می‌شد.»
عاقبت چه شد؟ تونل کندوان مسیر جدیدی گشود و شد یکی از نمادهای مدرن‌سازی راه‌های ایران. از همان‌موقع کسانی که با خودرو از داخل تونل می‌گذشتند، به‌ویژه جوان‌ترها فریادی می‌کشیدند یا بوقی می‌زدند تا انعکاس صدا در داخل دالان تونل را بررسی کنند. آن‌ها «تونل‌بازی» می‌کردند و این عادت تا دهه‌های بعدی همچنان در سر ایرانی‌ها ماند.
آن سال‌ها بیش از ۲۳۰ تونل در مسیر راه‌آهن سراسری ایران از جمله تونل ۳ کیلومتری گدوک ساخته شده بود، ولی چون راه‌آهن هنوز افتتاح نشده بود، بسیاری تونل کندوان را اولین تونل ایران می‌دانند. اغلب این تونل‌های راه‌آهن نیز مثل تونل کندوان بدون تجهیزات مدرن راهسازی ساخته شده‌اند و در واقع «دست‌ساز» هستند و باارزش.
سیاحت تونل از قطار! اغلب تونل‌های ایران در قرن حاضر برای توسعه مسیر راه‌آهن ساخته شده‌اند
شکافتن کوه؛ از البرز تا زاگرس
تونل‌سازی در ایران که از اوایل قرن حاضر شروع شد تا چند دهه بعد ادامه یافت و تعطیلی نداشت. اما پروژه‌های تونل‌سازی همیشه مشکلات جدی داشت و اغلب طولانی‌تر و پرهزینه‌تر از برآوردهای اولیه تمام می‌شد. در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ به تدریج راه‌آهن سراسری به شهرهای غربی و شرقی ایران هم رسید و تونل‌های کوچک و بزرگی در چهارگوشه کشور حفر می‌شد؛ پروژه‌های تونل‌سازی که روزی کوه‌های البرز را می‌شکافت به کوه‌های زاگرس هم رسید. توسعه راه‌آهن سراسری پس از انقلاب اسلامی نیز ادامه یافت و تونل‌سازی در جاده‌ها و مسیرهای کوهستانی هم ادامه یافت.
بهره‌برداری از تونل رسالت پس از مراحل طولانی ساخت با شور و شوق پایتخت‌نشینان همراه بود
«تونل رسالت» بحث روز بود!
در دهه ۷۰ شمسی این ایده مطرح شد که در تهران تونل بسازند تا دسترسی‌های بزرگراهی بیش‌تر و وضعیت ترافیک بهتر شود و همان‌موقع معلوم شد تونل‌سازی در شهر، سخت‌تر از تونل‌سازی در جاده و در دل کوه است. آن‌جا سنگ سخت بود و این‌جا خاک نرم و باید هم‌زمان که تونل ساخته می‌شد، عملیات محکم‌کاری دیواره‌ها و حتی نصب ستون‌های مقاوم نیز انجام شود تا دیواره و سقف تونل فرو نریزد. این‌طوری بود که از سال ۱۳۷۶ که پروژه «تونل رسالت» آغاز شد، کار آن‌قدر سخت پیش رفت و آن‌قدر مشکلات داشت که تا سال ۱۳۸۴ هنوز این تونل یک کیلومتری شرقی ـ غربی پایتخت افتتاح نشده بود. البته سال ۱۳۸۵ بالاخره افتتاح شد و چه شور و حالی ایجاد کرد برای تهرانی‌ها!
تا مدت‌ها این‌که کسی از تونل رسالت عبور کرده و آن را دیده یا نه خودش بحث روز بود! نماهایی از داخل تونل رسالت شد تیتر برنامه‌های شهری صدا‌و‌سیما و عکس اصلی گزارش روزنامه‌ها درباره پروژه‌های ترافیکی تهران. شعف تهرانی‌ها از تونل شهرشان به قدری بود که تونل رسالت حتی در چند فیلم و سریال هم نمایش داده شد. عادت فریاد کشیدن و بوق‌زدن در تونل نیز از جاده به شهر آمد و خیلی‌ها و خیلی بیش‌تر از خیلی‌ها آن اوایل وضعیت انعکاس صوت در تونل رسالت را به‌دقت بررسی کردند و سنجیدند و کیف کردند!
البته این را هم بگویم که آن‌موقع به‌دلیل طولانی‌شدن اجرای این پروژه کسی گمان نمی‌کرد تونل‌های بیشتری در راه باشد و اصلا تونل‌سازی بشود مرهمی بر درد ترافیک پایتخت.
سرعت ساخت تونل توحید نشان داد تونل‌سازی در ایران، دیگر با دردسرهای فنی و تأخیر طولانی همراه نیست
۳۰ ماهه تونل ساختیم
خرداد سال ۱۳۸۶ «محمد باقر قالیباف» شهردار وقت تهران آمد و کلنگ ساخت تونل توحید را به زمین زد که اولین تونل شمالی ـ جنوبی پایتخت بود و ۲ کیلومتر طول داشت. همه انتظار داشتند این یکی هم لااقل ۱۰ سال طول بکشد که این‌طور نشد؛ زمان‌بندی دقیقی اجرا شد و تونل در حدود ۳۰ ماه تکمیل شد و ۱۲ بهمن سال ۱۳۸۸ به بهره‌برداری رسید. همان‌موقع معلوم شد دانش تونل‌سازی در ایران تحول یافته و دیگر نباید از تونل‌سازی ترسید و تونل‌ها شدند پروژه‌های مهم شهری برای مقابله با ترافیک تهران در آینده و پرونده‌شان رفت روی میز مدیران شهرداری. این هم بخشی از سخنان قالیباف پیش از افتتاح تونل: «کار در زیر زمین برای تهران ضرورت دارد... آلودگی‌های زیست‌محیطی، اتلاف سوخت، هدر رفتن زمان مفید و مسائل دیگری هم که وجود داشت ضرورت احداث تونل توحید را بیش از پیش کرد... درحالی‌که دستگاه‌های پیشرفته حفاری حداکثر سطح مقطع‌هایی به قطر ۱۵ متر را حفاری می‌کنند، اما برای احداث تونل دوقلوی توحید که ۳۵ متر عرض حفاری آن بود، این پروژه با نیروی دست کارگران انجام شد... باید تلاش صادقانه حدود ۴ هزار کارگر و متخصص در سه شیفت کاری آن‌هم در یک محیط بسته را مدنظر قرار داد و به آن‌ها یک خسته‌نباشید گفت.»
آزادراه تهران ـ شمال میزبان تعداد زیادی تونل است که با روش‌ها و تجهیزات مدرن ساخته می‌شوند
شاهکارهای مهندسی ایرانی
سال ۱۳۹۱ تونل ۱۰ کیلومتری نیایش هم افتتاح شد تا دیگر همه باور کنند تونل‌سازی برای ایرانی‌ها کار آسانی است. اما مهم‌تر این بود که معلوم شد ساخت تونل از مرحله بررسی‌های اولیه زمین‌شناسی و ترافیکی تا طراحی و مراحل فنی ساخت و تجهیز، همگی از عهده مهندسان ایرانی برمی‌آید و تمام! سال ۱۳۹۳ تونل امیرکبیر افتتاح شد و بعد هم تونل‌های کوتاه و بلند دیگری از راه رسیدند تا دیگر تونل برای تهرانی‌ها سازه‌ای عادی باشد. البته از تهران که خارج شویم، دیگر تونل‌های ایران عادی نیستند؛ این سال‌ها ایرانی‌ها تونل‌های عجیب‌تری می‌سازند که برخی از آن‌ها شاهکارهای مهندسی محسوب می‌شوند. یک‌نمونه «تونل البرز شرقی» در قطعه ۲ آزادراه تهران ـ شمال که بیش‌از ۶ کیلومتر طول دارد و طولانی‌ترین تونل جاده‌ای خاورمیانه محسوب می‌شود.
حالا دانش ایرانی است و تونل‌های شاهکار ایرانی و البته همچنان هر تونلی که افتتاح می‌شود، حداقل یک‌بار که حتما باید نمایی از آن در فیلم یا سریال معروفی باشد و خیلی‌ها هم برای اولین‌بار که از آن می‌گذرند، باید یک آزمایش از وضعیت انعکاس صدا در آن بگیرند. عادت است دیگر! و خدا را شکر که دلی شاد باشد؛ و هزار شکر که مملکت‌مان را خودمان می‌سازیم.
منبع: خبرگزاری فارس
شناسه خبر 38532
