فضاهای عمومی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی شهری به شمار می‌روند که فرصت‌های بسیاری را برای مشارکت اجتماعی در اختیار شهروندان قرار می‌دهند، اگر این فضاها به‌درستی طراحی شده باشند، آنگاه افراد از اقوام و رده‌های اجتماعی مختلف می‌توانند اوقات دل‌پذیری را به‌عنوان شهروند در کنار یکدیگر تجربه کنند.

حال‌آنکه فضاهای عمومی موفق باید بر اساس نیاز شهروندان طراحی شده باشد؛ در واقع برنامه‌ریزان شهری در درجه نخست باید شهروندان در اولویت طراحی فضای عمومی قرار دهند و این مؤلفه‌های شهری را بر اساس معیارهای مشخصی طراحی کند؛ بنابراین با توجه به اهمیت موضوع و نیز ضرورت وجود این فضاها در شهر همچون همدان برآن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با استادیار معماری دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگویی را ترتیب دهیم:

محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه فضاهای عمومی که ما در شهرها با آن مواجهیم ازنظر حقوقی و شهرسازی هریک دارای تعریفی مجزا هستند، گفت: ازنظر حقوقی کلیه معابر اصلی و فرعی، میادین، بازار، پارک و غیره را می‌توان فضای عمومی قلمداد کرد اما به لحاظ شهرسازی فضاهای عمومی را می‌توان فضاهای کارکردپذیر و یا چند کارکردی نامید.

وی با تأکید براینکه منطبق با تعریف شهرسازی از فضاهای عمومی باید در این فضاها بتوان چند کارکرد را در زمان‌ها مختلف و در فصول متفاوت به آن تسری داد، اظهار کرد: درگذشته فضاهایی با عنوان گذرها، ابتدای ورودی بازار‌ها و نیز چمن‌ در محلات وجود داشتند که به مناسبت‌های مختلف کارکردهای تفاوتی داشتند؛ به‌عنوان‌مثال در یک مرکز محله (چمن) صبح‌ها دست‌فروشان بساط می‌کردند و ظهر‌ها همین محل به مرکزی برای گپ و گفت بازاریان بدل می‌شد و درعین‌حال عصرها نیز در این چمن شاهد بساط‌گستری یک معرکه‌گیر و یا در ایام محرم و صفر محل برگزاری تعزیه و پرده‌خوانی بودیم.

استادیار معماری دانشکده هنر و معماری همدان با تأکید براینکه در بحث شهرسازی منظور از فضاهای عمومی کوچه، خیابان و بازار نیست، اذعان کرد: این فضاها خود دارای اسم و رسم خاصی هستند و از کارکرد مجزا و خاصی نیز برخوردارند به‌عنوان‌مثال برخی معابر معبر پیاده و یا سواره هستند.

عراقچیان ادامه داد: اما فضاهای عمومی و یا فضاهای باز شهری مدنظر در شهرسازی فضاهایی هستند که در قوانین و تعاریف جدید به آن‌ها فضاهای کارکردپذیر گفته می‌شود.

وی با طرح این سؤال که آیا در شهر همدان چنین فضاهایی داریم یا خیر گفت: متأسفانه در حال حاضر به‌شدت با کمبود چنین فضاهایی در همدان مواجهیم.

این استاد شهرسازی با تأکید براینکه این کمبود هم در مقیاس محلی و هم شهری احساس می‌شود، تصریح کرد: این در حالی است که در محلات قدیمی همدان عمدتاً فضای باز وجود داشت که می‌توان به معنای واقعی به‌عنوان فضای جمعی و عمومی در شهرها یاد کرد.

عراقچیان ادامه داد: حال آنکه در حال حاضر اغلب محله‌‌هایی که طراحی و اجرا می‌شوند در کنار خیابان‌ها است و این بدان معنا است که در این محلات دیگر فضایی برای شکل‌گیری محلی با کارکردهای مختلف را نداریم.

  فضاهای عمومی در شهرها به‌مثابه قرارگاه‌ها رفتاری

وی با بیان اینکه اخیراً در تعریف شهرسازی از این فضاهای عمومی به‌عنوان قرارگاه‌های رفتاری در شهر یاد می‌کنند ابراز کرد: این مهم از منظر اجتماعی بسیار حائز اهمیت است زیرا این فضاها در شکل‌گیری رفتار افراد مؤثر است.

استادیار معماری دانشکده هنر و معماری دانشگاه‌بوعلی سینا افزود: به‌عنوان‌مثال در فضایی همچون خیابان، مجبور به رعایت قانون سواره و پیاده و یا در بازار مجبور به تبعیت قانون تجارت هستیم اما در فضاهای باز عمومی شهری به نسبت زمان می‌توان کارکردهای مختلف را بر آن بار کرد.

  امامزاده عبدالله (ع) نمونه شاخص فضای عمومی باز شهری در همدان

عراقچیان با اشاره به مثالی در خصوص فضای کارکردپذیر، ابراز کرد: یکی از نقاط میدان امامزاده عبدالله (ع) است که متأسفانه در حال حاضر با نرده محصور شده و به‌نوعی در کاهش کارکردها تأثیرگذار بوده است، بااین‌وجود خوشبختانه به‌عنوان یک فضای باز عمومی شهری این میدان در ایام محرم محل تجمع سینه‌زنان و نیز اجرای تعزیه و در مقاطع زمانی مختلف سال محل برگزاری راهپیمایی و تظاهرات و درعین‌حال در مناسبت‌های مذهبی محلی برای شادی و یا غم است.

وی با تأکید براینکه برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی در میدان امام‌زاده و تبدیل آن در مقاطعی به یک مرکز سیاسی گویا عملکرد پذیری (کارکردپذیری) متنوع این فضای عمومی باز شهری است، تصریح کرد: نکته اینجاست همان‌طور که پیش‌تر عنوان شده تعداد چنین مناطقی هم در مقیاس محله، ناحیه و شهر همدان بسیار اندک است.

این استاد معماری با اشاره به اینکه در حال حاضر محلات کم‌برخوردار حاشیه شهر همدان به‌شدت نیازمند فضاهای عمومی کارکرد‌پذیر هستند گفت: حتی می‌توان برپایی بازارچه‌های هفتگی که از آن‌ها به‌عنوان شنبه‌بازار و یکشنبه‌بازار و غیره یاد شود را نیز در فضاهای عمومی باز شهری کارکردپذیر شاهد بود.

عراقچیان افزود: در واقع این فضاها دارای کارکردهای متنوع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی فرهنگی نیز هستند.

  شهرداری مسئول نگهداری نه مدیریت

وی با تأکید براینکه یکی از سؤال‌های مهم در خصوص فضاهای این‌چنینی مدیریت آن‌ها است و باید مشخص شود که مدیر این فضاهای باز شهری چه کس و یا چه کسانی هستند و یا باید باشند، گفت: در نگاه نخست همگان عنوان می‌کنند که مدیریت این فضاها بر عهده شهرداری است حال‌آنکه به‌زعم بنده تنها نگهداری این فضاها بر عهده شهرداری است.

این استاد شهرسازی دانشکده هنر و معماری ادامه داد: درواقع باید مدیریت این فضا بر عهده یک سازمان بزرگ‌تر باشد که شهرداری نیز به‌عنوان یک عضو در اجرای بهترین مدیریت با دیگر دستگاه‌ها همکاری لازم را داشته باشد.

عراقچیان ادامه داد: به‌عنوان‌مثال وقتی قرار است در فضای باز شهری شاهد اتفاق فرهنگی باشیم باید دستگاه‌هایی همچون سازمان تبلیغات اسلامی، امور مساجد و اداره کل فرهنگ و ارشاد در مسئله ورود کنند.

وی با تأکید براینکه در فضاهای عمومی می‌بایست از کلیه ظرفیت‌های دستگاهی و صنفی در برگزاری مناسبت‌ها و اتفاقات بهره برد اذعان کرد: متأسفانه در نبود فضای عمومی باز شهری به‌عنوان‌مثال در جشن 22 بهمن با کمبود مکان در شهری همچون همدان مواجهیم پس به‌ناچار به چراغانی کردن معابر و یا حضور در سالن‌های سربسته بسنده می‌کنیم حال‌آنکه طی دو سال اخیر متأسفانه به دلیل بروز کرونا حتی اجرا و برگزاری چنین مراسمات نیز با محدودیت مواجه شده است.

این استاد شهرسازی و معماری با بیان اینکه درواقع فضاهای باز شهری در واقع در این دوران کرونا نیز می‌توانست کمک‌حال دستگاه‌ها، صنوف و سازمان‌های مردم‌نهاد در برگزاری مناسبت‌ها باشد، تشریح کرد: برای نمونه در شهری همچون یزد که دارای بافت قدیمی است گذرگاه‌ها (واشدگاه‌هایی) وجود دارد که در ایام عزای حسینی محلی برای برنامه‌هایی همچون نخل‌گردانی و در ایام شادی محلی برای برگزاری جشن‌ها است.

عراقچیان با تأکید براینکه در شهرهایی همچون نائین و جلفا نیز چنین فضاهای باز شهری را به‌صورت متعددی شاهد هستیم، ابراز کرد: بازهم تأکید می‌کنم در شهر همدان کمبود چنین فضاهایی بسیار مشهود است؛ بنابراین آنچه ضروری است اینکه می‌بایست برای جبران این کمبود و ایجاد چنین فضاهای شهری، در طرح جامع و طرح تفضیلی شهری چاره‌اندیشی شود.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان از ظرفیت پیاده‌راه‌های اکباتان، بوعلی و میدان امام به‌عنوان فضاهای باز شهری بهره برد خاطرنشان کرد: اتفاقاً یکی از پیشنهاد‌هایی که بنده به مدیریت قبلی پیاده‌راه‌ها دادم همین بود بدین مفهوم است که ما می‌توانیم در پیاده‌راه بوعلی و سپس در پیاده‌راه اکباتان یک سازمان مدیریت راه‌اندازی کرده و بر اساس وجود این سازمان هریک از دستگاه‌های عضو با اجرای برنامه‌های متنوع علاوه بر تنوع‌بخشی به کارکردها نسبت به مدیریت فضا اقدام کنند.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه این پیاده‌راه‌ها یکی از بهترین مکان‌ها است که می‌توان در آن‌ها واقعیت فضای باز شهری را به منصه اجرا درآورد گفت: در خصوص نقش این فضاهای عمومی باز شهری در هویت‌بخشی و انسجام‌بخشی به فضای اجتماعی شهری نیز باید بگویم در گذشته این فضاها به‌عنوان فضایی برای شناخت بهتر مردم و اهالی یک محله از یکدیگر و درعین‌حال محلی برای مراودات اجتماعی و فرهنگی بود.

عراقچیان با تأکید براینکه درواقع این فضاها محلی برای شکل‌گیری رفتار اجتماعی اهالی یک محل بود تصریح کرد: درواقع این فضاها تبیین‌کننده زندگی اجتماعی در محلات و در مقیاس بزرگ‌تر در شهرها بود.

وی با اشاره به اینکه این فضاها در کنار مساجد در محلات برای گذران زندگی اجتماعی ساکنین یک ضرورت بوده و هست، گفت: به‌عنوان‌مثال علاوه بر رویدادهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حتی بچه‌های محل در فضاهای این‌چنینی کنار یکدیگر به بازی و تفریح می‌پرداختند.

وی با بیان اینکه در صورت وجود این فضاهای عمومی باز در حال حاضر این مکان‌ها می‌توانست به محلی برای تبادل اطلاعات مراودات اجتماعی و فرهنگی شود، ابراز کرد: این مکان درواقع محلی برای حضور همه اقشار و گروه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد است پس در پیاده‌راه‌ها بوعلی و اکباتان جای اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری خالی است.

مع‌الوصف با توجه آنچه گفته امروزه نگاه به فضاهای عمومی شهری، به‌عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه‌های توسعه شهری حکایت از بازتولید این فضاها در تقویت وجهه فرهنگی و اجتماعی شهر دارد این در حالی است که به دلایل مختلف ازجمله گرایش به زندگی خصوصی، توسعه زندگی اطلاعاتی، توسعه حومه‌نشینی و مشکلات ناشی از فرسودگی و ازدحام فضاهای درونی شهرها طی سنوات اخیر این مهم مورد غفلت واقع شده است؛ بنابراین چنان‌که عنوان شد انتظار می‌رود مدیران شهری در وهله نخست با پیگیری لازم به‌دنبال آن باشند که این مهم را در طرح جامعه و نیز طرح تفضیلی شهر بگنجانند.