کشور ایران با وسعت 1.684.000 کیلومتر مربع، یکی از فلات‌‏های پهناور آسیاست حدود جنوبی آن خلیج فارس و دریای عمان، حد شمالی دریای خزر، حد غربی آن کوه‌های زاگرس و حوزه اروندرود است که در شرق به کوه‌های پامیر محدود می‌شود.
میانگین بارندگی سالانه کشور حدود 250 میلیمتر است که کمتر از میانگین بارندگی آسیا و حدود یک سوم میانگین جهانی است در این تنوع اقلیمی، شرایط توپوگرافی و جغرافیایی، توزیع ناموزون مکانی و زمانی جریان‌های سطحی در انطباق با نیازهای آبی و تغییرات شدید بین سالی از ویژگی‌های هیدورلیکی بخش وسیعی از کشور محسوب می‌شود، از این رو حفظ و نگهداری منابع آبی از اهمیت بالایی برخوردار است که یکی از مهم‌ترین راه‌های نگهداری از منابع آبی احداث سد است، بنابراین صنعت سدسازی با شیوه‌های مدرن به‌ویژه سدهای با مقیاس بزرگ در حدود سه دهه قبل در ایران آغاز شده است. مطالعه و طراحی سدهای مخزنی بزرگ از حدود سال‌های 1327 شروع و احداث این سدها از اواخر دهه 1330 صورت عملی به خود گرفت.
و درپی آن مهار آب‌های سطحی و توسعه بهره‌برداری از منابعی که بدون مصرف از دست می‌روند به طور بارز در سرلوحه برنامه‌های توسعه اقتصادی اجتماعی کشور قرار گرفت، با توجه به اهمیت جایگاه و تأثیرگذار سدها یقیناً نمی‌توان تنها معایب آن را در نظر گرفت زیرا سالانه میلیاردها تومان از بودجه کشور در راستای ذخیره‌سازی آب به کار گرفته شده ‌است.
بر این اساس با توجه به اهمیت مسئله‌ برآن شدیم تا در خصوص محاسن و معایب سدهای آبی گفت‌وگویی را با متخصص و استاد تمام هیدولوژی و منابع آب ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر جهانگیر پرهمت، با بیان اینکه کشور ما در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و بارندگی در آن دارای توزیع یکنواخت زمان و مکانی نیست، گفت: بنابراین طبیعی است که برای بارندگی برنامه‌ریزی لازم را داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه بخشی از این بارندگی به‌صورت روان‌آب درآمده و در سطح زمین جاری می‌شود تشریح کرد: مسئله این است که میزان بارش در نقاط مختلف کشور در یک بازه زمانی مشخص قابل پیش‌بینی نیست به طوری که در یک مقطع زمانی مثلاً طی سال‌های اخیر علیرغم مواجهه با خشک‌سالی در نقاط مختلف کشور، همزمان با سیلاب‌های خطرناکی نیز دست و پنجه نرم می‌کنیم.
وی با بیان اینکه باید این سیل و رواناب را به طرق مختلف مهار کرد، گفت: در کنار سایر روش‌های موجود یکی از راه‌های کنترل این آب‌ها احداث سدها است.
این کارشناس منابع آب با اشاره به دیگر راه‌های کنترل آب همچون کنترل سیل در منشأ، اجرای عملیات آبخیزداری و کارهایی که در سرشاخه‌ها می‌توان انجام داد که سیلاب‌ها پیش از تبدیل شدن به سیل در زیر زمین نفوذ داده شوند، اظهار کرد: درواقع این رواناب‌ها را می‌توان در سطح و زیر زمین ذخیره کرد.
پر‌همت با بیان اینکه سدسازی در مواقعی به اجرا درمی‌آید که امکان ذخیره‌سازی آب در زیر زمین فراهم نباشد، تشریح کرد: این روند اصولی کار است اما متأسفانه در نقاط مختلف همواره این رویه حاکم نبوده به طوری که در بسیاری از نقاط به جای سدسازی می‌شد آب را به طرق مختلف در زیر زمین ذخیره کرد و از این طریق بخش قابل توجهی از تبخیر را کاهش داد.
وی افزود: با این وجود سدها از مزیت‌های بی‌شماری برخوردار هستند زیرا در بسیاری از مناطق امکان ذخیره آب در زیر زمین و یا کنترل در منشأ برای سیلاب‌ها فراهم نیست بنابراین سدها فرصت مناسبی برای کنترل این سیلاب‌ها در سطح زمین به حساب می‌آیند.
این استاد پژوهشکده تحقیقات آب و خاک کشور با اشاره به برخی مزیت سدها همچون ذخیره‌سازی بخشی از روان‌آب‌هایی که از دسترس خارج می‌شود گفت: این آب‌های ذخیره‌شده را می‌توانیم در فصولی که بارندگی وجود ندارد استفاده کنیم زیرا در کشور ما روان‌آبها فقط در فصل زمستان و بخشی از پاییز و اوایل بهار جاری است بنابراین در سایر فصول نیازمند استفاده از ذخیره آب هستیم.
پرهمت در پاسخ به این سؤال که به هر حال در بسیاری از نقاط کشور بدون در نظر گرفتن سایر فرصت‌های موجود، برای ذخیره آب در زیر زمین سد احداث کرده‌اند و برای آن میلیاردها تومان هزینه شده بنابراین چطور باید عمل کرد که بهترین بهره‌برداری را از سدها داشت؟ گفت: در این بین دو مسئله مطرح است نخست اینکه در بسیاری از نقاط سد‌ها به اشتباه ساخته شده و یا متأسفانه در برنامه‌های در دست اجرا همچنان این اشتباه را تکرار می‌کنیم.
وی در ادامه تصریح کرد: به‌طور مثال می‌توان به سد گتوند که به یک معضل زیست‌محیطی بدل شده اشاره کرد و یا سد چم‌شیر که احتمالاً در آینده دچار این وضعیت خواهد شد زیرا در حال حاضر یکی از مشکلات ما در سدها این است که بخشی از آن‌ها توسط رسوب پر می‌شود؛ برای این معضل باید در بالادست چاره‌ای اندیشید.
این کارشناس منابع آب با بیان اینکه در حال حاضر سالانه 350 میلیون مترمکعب از مخازن سدهای ساخته‌شده در کشور با بودجه‌های کلان توسط این رسوبات پر می‌شود، اظهار کرد: علاوه بر این یکی دیگر از مباحث مطرح در این بخش جلوگیری از آلایندگی این ظرفیت‌ها برای بهره‌برداری بهینه از آن‌ها است.
پرهمت تأکید کرد: لازم است برای سدها برنامه بهره‌برداری مناسبی متناسب با پایین‌دست تعریف کرد.
وی در پاسخ به این سؤال که در صحبت‌های خود به سد چم‌شیر و احتمال تبدیل شدن آن به یک معضل زیست‌محیطی اشاره‌ای داشتید حال آنکه طی یک ماه گذشته شاهد ابراز نظر مخالفان و موافقان آبگیری این مخازن بودیم، لطفاً در خصوص چرایی نگرانی‌تان بیشتر توضیح دهید چراکه اخیراً اداره کل محیط زیست استان کهگلویه و بویراحمد و نیز استاندار آن آبگیری این سد را بلامانع اعلام کردند، گفت: موضوع این است که اگر این سد تنها با هدف تولید برق، زده شده باشد مشکلی وجود ندارد اما وقتی هدف این است که در پایین‌دست سد، علاوه بر تولید برق از آب آن برای زراعت و کشاورزی نیز استفاده شود، به دلیل اینکه کیفیت آب تغییر ‌می‌کند در پایین‌دست نیز همین اتفاق را شاهد خواهیم بود.
وی ادامه داد: بنابراین امروز کسی وجود ندارد که به جرأت بگوید تأثیر منفی اراضی گچی این منطقه بر منابع آبی آن اثرگذار نیست، چراکه این اظهارنظر غیر کارشناسی است، بنا به ساختار منطقه، در دریاچه سد چم‌شیر گچ و نمک وجود دارد بنابراین بر کیفیت آب اثر می‌گذارد. بازهم تأکید می‌کنم اگر تنها هدف تولید برق است پس روان‌آب حاصل از آن در پایین‌دست به دریای خلیج فارس ریخته شده و مانعی برای این کار وجود ندارد اما در غیر این صورت مشکل‌ساز خواهد بود.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که به لحاظ محیط زیستی در حال حاضر سدهای موجود را می‌توان یک فرصت قلمداد کرد گفت: 100 درصد سدهای موجود برای کشور فرصت هستند زیرا سالانه 30 تا 40 میلیارد مترمکعب آب را در خود ذخیره می‌کنند بنابراین در صورت نبود این سدها امکان ذخیره‌سازی این حجم از آب در کشور وجود نداشت و با کمبود مواجه می‌شدیم.
پرهمت با اشاره به مشکل تبخیر بخشی از آب ذخیره‌شده در پشت سدها گفت: امروز برای جلوگیری از این مشکل، راه و فناوری‌های نوین وجود دارد مثلاً در برخی کشورها روی این سدها را با پوشش‌های متناسب با مسائل زیست‌محیطی می‌پوشانند و یا اینکه روی آن‌ها پنل‌های خورشیدی پهن می‌شود اما نکته بر سر هزینه‌ای ا‌ست که باید صرف کرد.
وی تصریح کرد: البته در کشور ارزان بودن سوخت‌های فسیلی خود مسئله دیگری است که مانع از توجه به این بخش یعنی استفاده از فرصت سدها برای تولید انرژی خورشیدی و جلوگیری از تبخیر شده است.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد د‌‌‌ر چند‌‌‌ سال اخیر د‌‌‌ر کشورمان، سخن از حذف سد‌‌‌ها را بارها شنید‌‌‌ه‌ایم. سد‌‌‌هایی که با هزینه‌های گزاف احد‌‌‌اث شد‌‌‌ه‌اند‌‌‌ و خوب یا بد‌‌‌ د‌‌‌ر حال بهره‌برد‌‌‌اری هستند‌‌‌. سد‌‌‌هایی که با تأمین منابع ‌آب از یک سو و تخریب اکوسیستم‌ها و سرمایه‌های انسانی از سوی د‌‌‌یگر، برخی را منتفع و برخی د‌‌‌یگر را متضرر کرد‌‌‌ه‌اند‌‌‌. اگرچه احد‌‌‌اث سد‌‌‌ها توانسته است از طریق تنظیم جریان آب و کنترل سیلاب‌ها، به بهبود‌‌‌ معیشت و رفاه جوامع کمک شایانی ارائه د‌‌‌هد‌‌‌ اما از طرف د‌‌‌یگر وضعیت نامطلوب اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر کشورمان موجب شد‌‌‌ه تا تقاضا برای حذف سد‌‌‌ مطرح شود.
د‌‌‌ر حال حاضر د‌‌‌ر کشورمان، د‌‌‌و گروه طرفد‌‌‌ار و مخالف حذف سد‌‌‌، به د‌‌‌و جامعه نسبتاً کوچک محد‌‌‌ود‌‌‌ می‌شوند‌‌‌.
طرفد‌‌‌اران حذف سد‌‌‌ عموماً از فعالان محیط‌زیستی هستند‌‌‌ که بد‌‌‌ون تعلق و وابستگی به محد‌‌‌ود‌‌‌ه یا منطقه‌ایی خاص، اساساً به‌د‌‌‌لیل توجه جد‌‌‌ی به حفظ محیط‌زیست کشور و مشاهد‌‌‌ه فعالیت‌های حذف سد‌‌‌ د‌‌‌ر برخی کشورهای پیشرفته، حذف آن‌ها را طلب می‌کنند‌‌‌. مخالفان حذف سد‌‌‌ها نیز عموماً از مسئولان تأمین آب د‌‌‌ر کشور هستند‌‌‌ که این کار را یک تصمیم احساسی می‌د‌‌‌انند‌‌‌ و گروه مخالفان را به عد‌‌‌م آگاهی و اطلاع ند‌‌‌اشتن از واقعیت‌ها متهم می‌کنند؛ البته انتظار می‌رود‌‌‌ د‌‌‌ر صورت ورود‌‌‌ موضوع حذف سد‌‌‌ها به عرصه عمل، بخش قابل توجهی از حاکمیت و جامعه نسبت به آن عکس‌العمل‌های تند‌‌‌ نشان د‌‌‌هند‌‌‌ و د‌‌‌یگر صرفاً به یک جد‌‌‌ال کلامی بین د‌‌‌و جامعه د‌‌‌وستد‌‌‌اران حفظ محیط‌زیست و مسئولان تأمین آب خلاصه نخواهد‌‌‌ شد؛ اما من به‌عنوان خبرنگار یعنی یک ناظر بیرونی، تنها می‌توانم بگویم تشخیص اینکه حذف سد‌‌‌ها چقد‌‌‌ر شد‌‌‌نی و مطلوب است کار د‌‌‌شواری است زیرا قطعاً مقایسه وضعیت اقلیمی و توسعه اقتصاد‌ی کشورمان با کشورهای پیشتاز د‌ر زمینه حذف سد‌، نشان‌د‌هند‌ه د‌شواری د‌وچند‌ان این هد‌ف د‌ر ایران است.

طاهره ترابی مهوش