سازمان‌های مردم‌نهاد به‌عنوان نمایندگان جامعه مدنی، جایگاه حائز اهمیتی دارند و نقش مهمی را در جوامع امروزی ایفا کرده و کمک می‌کنند فعالیت‌های متنوع افراد در هر جامعه نظام‌مند شود. دامنه کارکرد این نهادها بسیار وسیع بوده و لزوم وجود این سازمان‌ها برای قشر جوان بیشتر از سایر گروه‌ها احساس می‌شود، زیرا به‌واسطه جذب و فعالیت‌ جوانان در این نوع سازمان‌ها نه‌تنها می‌توان از بروز ناهنجاری‌های بسیاری جلوگیری کرد، بلکه شکوفایی بهتر توانمندی‌ها را نیز به‌دنبال خواهد داشت؛ بنابراین بیراه نیست اگر بگوییم سمن‌ها هم به‌عنوان یک مکان مناسب برای رشد هویت جوانان و هم برای جهت‌دهی استعدادها و آموزش، نهادهای شایسته‌ای هستند. حال اینکه چقدر در این راستا گام برداشته و به نتایج عملی و ملموس در جامعه دست یافته‌اند، سؤالی است که باید مسئولان امر با مستندات به آن پاسخ دهند؛ اگرچه مشاهدات میدانی نیز همیشه بیانگر بخشی از ماجرا است.

با ذکر این مقدمه کوتاه آنچه در ادامه می‌خوانید، نگاهی به نقش سمن‌ها در جامعه فعلی به‌ویژه در حوزه نوجوانان و جوانان در گفت‌وگو با یک تن از اساتید دانشگاه و یک فعال فرهنگی است. دکتر یاسر عزیزی‌سعید روان‌شناس تربیتی بوده و محمدرضا غنیمتی، دبیر همیاران محلات همدان است؛ درحالی که دکتر عزیزی‌سعید معتقد است «وابستگی سمن به ارگان‌های دولتی فعالیت آن مجموعه را در حال و آینده با اخلال مواجه می‌کند و امور باید مردمی پیش برود.» غنیمتی می‌گوید «نهادهای حاکمیتی تنها در شکل‌گیری سمن حمایت مالی کرده و در ادامه آن را رها می‌کنند که همین امر سمن‌ها را با مشکل مواجه می‌کند.»

متأسفانه تلاش خبرنگار گروه خبری سپهر برای ارتباط با میلاد مرادی، معاون امور جوانان اداره کل ورزش و جوانان استان همدان برای پاسخگویی به سؤالات، ناموفق ماند! به‌هرترتیب مشروح مصاحبه را در ادامه خواهید خواند:

* تعلق گروهی سمن‌ها اعتماد عمومی ایجاد می‌کند

روان‌شناس تربیتی در ابتدای سخنان خود با اشاره به مؤلفه‌های یک سمن پویا، گفت: حیطه فعالیت سمن‌ها مطابق تقسیم‌بندی آن‌ها، ممکن است در بخش اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، امور خیریه و غیره بوده و براساس همان وظایف و اهدافی که مد نظر قرار داده‌اند، به‌ دنبال حل چالش‌هایی باشند که مردم در جامعه با آن‌ها مواجه هستند.

یاسر عزیزی‌سعید سپس افزود: مهم‌ترین مسئله‌ای که درخصوص سمن‌ها مطرح است، مردمی بودن آن‌ها بوده؛ سمن نباید خیلی به ارگان‌های دولتی متصل باشد، بلکه باید با استفاده از ظرفیت فکری مردمی هدایت شده و در حد توان خود چالش‌های موجود را حل کند.

این استاد دانشگاه در ادامه با تأکید بر اینکه امروز یکی از مسائل مهم در جامعه «اقتصاد» است، تصریح کرد: سمن‌ها می‌توانند با ارائه مشاوره یا برگزاری کارگاه‌های کارآفرینی در این زمینه فعالیت کنند. قاعدتاً کمک مردم و افراد موفق و اتصال آن‌ها به سمن‌ها نیز می‌تواند مؤثر باشد که البته این امر منحصر به حوزه اقتصادی نبوده و بر سایر حوزه‌ها نظیر بخش‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی نیز تأثیرگذاری خواهد داشت.

عزیزی‌سعید اظهار کرد: نکته حائز اهمیت آن است که در این میان از ظرفیت نوجوان‌ها نباید غافل شد، به‌ویژه سمن‌هایی که زیر نظر معاونت جوانان هستند، بهتر است از این ظرفیت به شکل بهتری استفاده کنند؛ چراکه آن‌ها ضمن اینکه ظرفیت‌های بسیار و وقت بیشتری دارند، محدودیت سایر گروه‌ها را ندارند و دارای انرژی فراوانی نیز هستند که استفاده از آن در قالب سمن‌ها با رویکرد کادرسازی برای آینده، بسیار مهم است و اگر مورد استفاده قرار نگیرد، به سمت مسائلی می‌روند که جامعه آن‌ها را نمی‌پذیرد.

وی خاطرنشان کرد: شک نکنید افرادی که در دوران نوجوانی فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی انجام می‌دهند، در آینده بهتر از عهده انجام مسئولیت‌ها بر خواهند آمد. به تعبیری سرمایه‌های تحولی یا دارایی‌های رشدی آن‌ها غنی‌تر از نوجوانانی است که به داشتن چند دوست در نوجوانی اکتفا کرده‌اند.

این روان‌شناس تربیتی ادامه داد: از دیدگاه سرمایه تحولی، افرادی سرمایه رشدی بیشتری دارند که در فعالیت‌های گسترده‌تری شرکت دارند و حلقه‌هایی که آنان را در بر گرفته، بیش از سایرین است. درواقع براساس نظریه‌های روان‌شناسی، سیستم‌هایی که این افراد را در بر گرفته، علاوه‌بر خانواده، بیشتر است که در اثر ارتباط با لایه‌های مختلف، آن‌ها می‌توانند در آینده توانمندی بهتری کسب کنند.

عزیزی‌سعید در ادامه سخنان خود به آسیب‌های سمن‌ها نیز پرداخت و یادآوری کرد: متکی بودن به ارگان‌های دولتی‌، یکی از این آسیب‌ها است؛ فعالیت سمن‌ها باید با پاسخ به نیازمندی‌های روزمره و به‌صورت خودکار باشد و با شناسایی ظرفیت‌های مردمی و دریافت کمک از آنان، اداره شود. سمنی که خودبه‌خود نتواند فعالیت کند و وابسته به بودجه دولتی باشد، موفق نبوده و البته در آینده نیز با مشکلاتی مواجه خواهد بود.

وی اذعان کرد: یکی دیگر از آسیب‌هایی که سمن‌ها را تهدید می‌کند، عدم کار تشکیلاتی بوده؛ مهم است که سمن چارت، سلسله‌مراتب، رهبری و تقسیم وظایف داشته باشد و اعضا نسبت به وظایف تعیین‌شده مسئولیت‌پذیر باشند. در این صورت سمن‌ها تعلق گروهی و اجتماعی بیشتری خواهند داشت و از تمام وجود برای آن تلاش می‌کنند؛ برخی از سمن‌ها که بدون نظم و برنامه فعالیت می‌کنند، نمی‌توانند اعتماد عمومی را با خود همراه کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سمن‌ها می‌توانند بازوان کمکی حکومت‌ باشند، ابراز کرد: بهتر است سمن‌ها در راستای اهدافی که کشور را به موفقیت می‌رساند، حرکت کنند. آسیبی که در اینجا وجود دارد آن است که سمن‌هایی که اهداف مشابه دارند، به‌صورت مجزا فعالیت می‌کنند که بهتر است شبکه‌سازی کرده و این شبکه‌سازی صرفاً روی کاغذ نباشد، بلکه با پرهیز از موازی‌کاری، شکل بگیرد؛ چراکه در این صورت قدرت اجرایی آن‌ها نیز افزایش خواهد یافت.

عزیزی‌سعید در پایان پیشنهاد داد: سمن‌ها می‌توانند از طریق گردهمایی، هم‌افزایی داشته باشند تا برنامه‌هایشان منسجم پیش رود. آن‌ها می‌توانند از این طریق از تجارب و مستندات هم استفاده کرده و نتیجه را به اشتراک بگذارند و البته ضریب نفوذ سمن‌ها با شبکه‌سازی و ارتباط با یکدیگر، بیشتر خواهد شد. نکته پایانی اینکه نباید از سمن‌های دانش‌آموزی غافل شد، اگرچه تاکنون در این زمینه عملکرد موفقی نداشته‌ایم. سمن‌های دانش‌آموزی نه به معنای حضور و فعالیت صرف آن‌ها در مدارس، بلکه خارج از مدرسه باشد تا با شبکه‌ای از افراد مواجه شویم که در تک‌تک خانواده‌ها حضور دارند و می‌توان به این طریق با یک گردش اجتماعی بزرگ مواجه بود.

* فعالیت سمن‌ها نباید رفع تکلیفی و گزارش‌محور باشد

در ادامه دبیر همیاران محلات دو منطقه از مناطق همدان نیز با این بیان که پویا بودن سمن زنده بودن آن است، توضیح داد: سمنی زنده است که نسبت به وقایع مختلف در جامعه (منطقه، شهر، استان، کشور و حتی جهان) واکنش مناسب نشان دهد و البته در راستای اهدافی که برای خود تعریف کرده، گام بردارد؛ برای مثال اگر سمنی وظیفه‌اش تکریم و احقاق حقوق شهروندی است، باید نسبت به وقایع و حوادث مرتبط به این حوزه فعال بوده و واکنش سازنده داشته باشد.

محمدرضا غنیمتی افزود: عضو سمن نباید نسبت به مسائل و اتفاقات پیرامون خود بی‌تفاوت بوده و باید مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را دغدغه‌مندانه پیگیری کند.

وی سپس با اشاره به فرصت‌هایی که سمن‌ها می‌توانند خلق کنند، اذعان کرد: ایجاد تعامل اجتماعی پایدار و فعال بین بدنه جامعه با خود و ارتباط آن‌ها با حاکمیت، یکی از این فرصت‌ها است.

دبیر همیاران محلات همدان اعلام کرد: فعالیت سمن‌ها در مناطق مختلف متفاوت بوده و می‌توانند در محلات با شناسایی نیازها، دغدغه مردم را رفع کنند که البته اگر سمن‌های مختلف در یک منطقه متمرکز شده و هم‌افزایی داشته باشند، موفق‌تر خواهند بود.

غنیمتی با اشاره به اینکه جنس نیاز جوان امروزی با گذشتگان خود متفاوت است، گفت: جوان امروز بیش از موضوعات اجتماعی، دغدغه مسائل اقتصادی را دارد و از کنار مسائل اجتماعی راحت‌تر رد می‌شود. یکی از وظایف سمن‌ها همین است که ایجاد دغدغه‌مندی در بین جوانان داشته باشند؛ نخست برای جوانانی که در آن منطقه هستند و بعد فراتر از آن یعنی برای جوانانی که در شهر و استان ما زندگی می‌کنند.

وی ادامه داد: جوان مثل گِل خام است که در هر ظرفی قرار بگیرد، همان فرم را می‌گیرد؛ بنابراین وقتی سبک زندگی اصیل به او ارائه نشده، نباید توقع داشته باشیم که درست و اصولی رفتار کند. سمن باید مسئولانه رفتار کند و با نزدیک شدن به جوانان و قرار دادن آنان در دل مجموعه خود، حرکت کند؛ در غیر این صورت خیلی نمی‌تواند مؤثر باشد.

غنیمتی سپس با اشاره به مشکلات و آسیب‌های پیش روی سمن‌ها، تصریح کرد: یکی از مشکلات این است که سمن‌ها با حمایت حاکمیت ایجاد می‌شوند، اما این حمایت تنها به شروع کار ختم می‌شود و در ادامه عملاً حمایت نهادهای دولتی وجود ندارد. درحالی که انتظار می‌رود وقتی سمن به یک رشد نسبی رسید، ارگان‌های دولتی نخست به شکل مشاور و راهنما برای سمن و سپس به‌عنوان تسهیلگر مالی، دست کم بین سازمان‌ها، برای آن سمن ایفای نقش کنند.

مدیر رسانه مؤسسه دانش‌بنیان برکت همدان افزود: یکی دیگر از مشکلات این است که گاهی سمن حول یک مسئله خاص شکل می‌گیرد، اما به ‌مرور زمان از آن رسالت فاصله می‌گیرد؛ علت به حاشیه رفتن این دغدغه تعارض منافع اعضای سمن است، چون اقشار مختلف در آن سمن حضور دارند و تجمیع نظرشان دشوار است.

غنیمتی این نکته را هم اضافه کرد: سمن‌هایی که به رسمیت شناخته شده‌اند، مشکل زیادی ندارند، اما سمن‌های غیر رسمی با مشکلات زیادی مواجه هستند؛ به‌طور مثال نظرات یک فعال اجتماعی برای پیگیری مسائل، جدی گرفته نمی‌شود.

وی تأکید کرد: همان‌طور که درخصوص رفتار مسئولانه مطالبی عرض کردم، معتقدم عدم ارتباط درست بین نسل‌ها هم مسئله دیگری است؛ ما نمی‌توانیم وجه مشترکی بین خود و نسل جدید پیدا کنیم که البته این نباید باعث شود خود را از آن‌ها جدا کنیم. وقتی ما همدیگر را همان‌طور که هستیم پذیرفتیم، می‌توانیم اثرگذار باشیم و به‌تدریج به او تفکر نقاد را بیاموزیم. وقتی شکاف از بین رفت، مسیر درست راه باز می‌کند.

مدیر رسانه مؤسسه دانش‌بنیان برکت همدان در خاتمه سخنان خود با اشاره به اینکه کار سمن‌ها نباید رفع تکلیفی و گزارش‌محور بوده و باید براساس دغدغه‌مندی باشد، با ذکر یک مثال تأکید کرد: ما برای افزایش سرانه مطالعه بر احصای این مشکل که واقعاً وضعیت خوبی در بین نوجوانان و جوانان نداشت، تصمیم به برگزاری مسابقه کتاب‌خوانی گرفتیم که البته هدف، خواندن کتاب و اهدای جایزه نبود، بلکه قرار بود نتایج کتاب‌خوانی در جلسات گفت‌وگو مورد نقد و بررسی قرار گیرد؛ جنس این کارها دغدغه‌مندانه بوده و قطعاً اثرات آن بلندمدت خواهد بود.

همان‌طور که اشاره شد، سمن اگر در جای درست خود قرار بگیرد، تشکیلات کم‌هزینه‌ای است که باعث افزایش مشارکت شده، مردم‌سالاری را در جوامع نهادینه می‌کند، اتصال گروه‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد، باعث کاهش انواع آسیب‌های اجتماعی و بزه‌کاری در بین گروه‌های نوجوان وجوان می‌شود و می‌تواند هویت جمعی سازمان‌یافته هدف‌دار مثبت را برای جوانان به ارمغان بیاورد. به بیان بهتر سمن‌ها نهادهایی بسیار مناسب برای دیده شدن آدم‌ها بوده و افراد در این سازمان‌ها احساس مفید بودن را تجربه می‌کنند. یعنی هرچقدر افراد در امور مشارکت بیشتری داشته باشند، ضمن داشتن احساس مفید بودن، نتایج بهتری را نیز رقم می‌زنند؛ تردیدی نیست که جوانان برای کسب هویت خود نیاز به گروه‌های هم‌سال خود جهت تعامل دارند و تمام تئوری‌های جامعه‌شناختی نیز به این اصل رسیده‌اند، اما متأسفانه ما با مشکلات متعددی در این راستا مواجه هستیم. سمن‌های امروز که باید پوشش‌دهنده نیازهای نوجوانان و جوانان بوده و آن‌ها را به دل خود بکشانند، منفعل بوده و در برابر انبوهی از مشکلات این قشر که عمدتاً نیز از سر بیکاری و پاسخ به هیجانات است، فعالیت درخوری ندارند.

در مورد نقش‌آفرینی سمن‌ها برای نوجوانان و جوانان و استفاده از ظرفیت آن‌ها در حل مشکلات خودشان و جامعه می‌توان ساعت‌ها نوشت و سخنرانی کرد، اما اینکه عملاً چه اتفاقی در جامعه می‌افتد، بدون پاسخ است. متأسفانه معاونت امور جوانان با وجود پیگیری‌های متعدد، پاسخگو نبود که بدانیم چند سمن فعال در حوزه نوجوان و جوان در همدان وجود دارد و چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟ از همه مهم‌تر اینکه آثار این فعالیت‌ها چه بوده و در کجا خود را نشان می‌دهد؟ آیا خود سمن‌ها جهت‌دهی می‌شوند و نظارتی روی فعالیت آن‌ها با شاخص کیفیت‌سنجی وجود دارد یا صرف برگزاری چند کلاس و کارگاه را می‌توان به‌عنوان کارنامه قابل دفاع از آنان پذیرفت؟ چند درصد از نوجوانان و جوانان امروزی به‌ویژه دهه هشتادی‌ها با مفهوم و جایگاه سمن در جامعه آشنا هستند و برای نقش‌آفرینی و اثرگذاری در این نهادهای غیر دولتی مردمی حضور دارند؟ البته بدون دستیابی به آمارها و با گشتی در شهر و بین اطرافیان نیز می‌توان این مسئله را دریافت که ما به یک بازتعریف جدی از سمن‌ها و پذیرش آن‌ها از سوی نسل جدید نیاز داریم.