سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش :

استفاده از پلاستیک آنچنان با زندگی روزمره‌ ما پیوند خورده که نمی‌توانیم روزی را بدون وجود آن‌ها تصور کنیم این محصولات علیرغم مزایای فراوانی که در بخش‌های مختلف برای ما داشته‌اند از مواد سمی خطرناکی ساخته شده‌اند که نه‌تنها به محیط زیست آسیب می‌زند، بلکه بر روی سلامتی انسان هم تأثیرات منفی بسیار زیادی دارد.

 حال آنکه فعالیت‌های کشاورزی در قالب کشت زیرپلاستیکی طی سال‌های اخیر یکی از مستقیم‌ترین مسیرها برای ورود پلاستیک‌ها به خاک است که بر روی خاک و اکوسیستم‌های آبی تأثیر می‌گذارد، زیرا پلاستیک‌های موجود در خاک می‌توانند به سمت پایین‌دست به رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها بروند به گونه‌ای که طبق گزارش فائو، پلاستیک‌های مورد استفاده در کشاورزی 3.5 درصد از کل تولید پلاستیک جهانی را تشکیل می‌دهند. در حالی که ممکن است درصد کمی به‌نظر برسد اما 3.5 درصد از کل تولید پلاستیک بالغ بر 12.5 میلیون تن در سال است.

 نکته این است که امروزه در کشور ما اغلب کشاورزان به‌خصوص آن‌هایی که زمین را اجاره کرده‌اند، بعد از برداشت محصول، پلاستیک‌ها را در زمین رها می‌کنند که این کار، مشکلاتی برای کشت‌های بعدی ایجاد کرده و همچنین آلودگی‌های زیست‌محیطی را به‌دنبال دارد.

بر این اساس با توجه به آنچه گفته شد برآن شدیم تا درخصوص آسیب‌های زیست‌محیطی این فرایند و راهکارهای جایگزین با کارشناس مدیریت پسماند گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

 دکتر سعید مرادی‌کیا در واکنش به مسئله عنوان‌شده، گفت: قبل از اینکه به پلاستیک حمله کنیم لازم است به این نکته توجه کرد که به خودی خود محصول بدی نیست؛ برای مثال سال 98 در اپیدمی کرونا کاربرد برخی از همین محصولات پلاستیکی بود که جان بسیاری از افراد را نجات داد و یا اینکه در صنعت ساختمان، خودروسازی و بسیاری از صنایع دیگر وابسته این محصول کاربردی هستیم.

  وی، افزود: در واقع نکته‌ای که در این بین مشکل‌ساز شده افراط و تفریطی است که در استفاده از این محصول و در عین حال استفاده نادرست از آن داریم.

 وی با بیان اینکه تأکید بر استفاده درست از پلاستیک نه‌تنها بد نیست بلکه در برخی بخش‌ها همچون کشاورزی و افزایش تولید می‌تواند کمک‌کننده نیز باشد، گفت:   مسئله این است که وقتی در یک جامعه نه‌تنها ایران بلکه در کل دنیا، موضوع امتداد مسئولیت تولیدکننده (EPR) به فراموشی سپرده می‌شود، هرکسی به خود اجازه خواهد داد که به شکل دلخواه، بدون اینکه نظارتی در بین باشد در هر حجمی با هر کیفیتی از پلاستیک استفاده کند .

  این ‌کارشناس پسماند عنوان کرد: عدم توجه به این الزام باعث شده که ما به‌صورت نادانسته و حتی در برخی موارد با آگاهی کامل، به نحوی از پلاسیتک استفاده کنیم که تبعات آن دامنگیر اتمام اقشار جامعه حتی محیط زیست و اکوسیستم باشد .

 مرادی‌کیا ادامه داد: برای مثال درخصوص کشت زیرپلاستیکی مشکل اصلی این است که این مواد به‌واسطه ساختار شیمیایی که دارند وقتی در معرض نور خورشید قرار گرفته و یووی (اشعه ماورای بنفش) را جذب می‌کنند زنجیره‌های پلیمری موجود در محصول تجزیه شده و ذرات زیر نیم میکرون و بالای پنج میکرون را تولید می‌کنند که حالت مارکروپلاستیک و میکرون پلاستیک‌ها هستند .

وی با تأکید بر اینکه این ذرات به‌قدری‌ ریز هستند که حتی در هوایی که استشمام می‌کنیم و آب مصرفی هم می‌توانند وارد شوند، خاطرنشان کرد: در پی عدم جمع‌آوری این پلاستیک‌ها از مزارع، این ذرات تجزیه و در طبیعت پخش می‌شوند، سپس دام‌ها از گیاهانی که روی آن‌ها را این ذرات پوشانده تغذیه کرده و این ذرات وارد امعاء و احشاء آن‌ها می‌شود؛ حال آنکه این حیوانات دارای نشخوار 24 ساعته بود و در سیستم گوارش قوی آن‌ها این ذرات ریز بازهم تجزیه شده و آن مواد سمی در خون، گوشت و لبنیات حاصل از شیر این دام‌ها متأسفانه رسوخ کرده و نهایتاً این مواد به‌صورت خوراکی وارد سفره غذایی ما می‌شود .

وی با تأکید بر اینکه این ذره‌ها در سه عنصر حیاتی آب، خاک و هوا منتشر می‌شوند، اذعان کرد: متأسفانه تحقیقات در برخی از کشورها بیانگر آن است که حتی در محصولاتی همچون آب معدنی که یک فرآورده طبیعی است این ذرات رسوخ کرده‌اند.

 این کارشناس پسماند با تأکید بر اینکه متأسفانه امروز نتایج آزمایش‌های موجود نشان می‌دهد که این ذرات به جنین و جفت در رحم مادران نیز رسوخ کرده‌اند تشریح کرد: حتی در کشور ما تحقیقاتی ازسوی پژوهشکده خلیج فارس انجام شده که در آن وجود این ذرات حتی در محصولاتی همچون کنسرو ماهی‌هایی که از دریای خلیج فارس و عمان صید می‌شود به اثبات رسیده است .

 مردای‌کیا‌ در پاسخ به چرایی این اتفاق گفت: متأسفانه در اینگونه مناطق شاهد ورود  زباله‌های پلاستیکی به روش‌های مختلف در دریا هستیم حال آنکه موج دریا به این زباله ضربه مکانیکی وارد کرده و در پی تابش نور خورشید این زباله خرده شده و درنهایت به اشتباه به‌عنوان غذا توسط ماهی‌ها خورده می‌شود.

 وی افزود: اگر بخواهیم درباره چرایی بروز این مشکلات زیست‌محیطی در کل کشور  صحبت کنیم یکی از بزرگترین دلایل به ارزان‌قیمت بودن فراوردهای نفتی بازمی‌گردد  به طوری که می‌توان گفت متأسفانه به‌دلیل اینکه مواد اولیه‌ای که پتروشیمی‌ها در اختیارمان قرار می‌دهند عملاً در مقایسه با متوسط جهانی بسیار ارزانتر است پس بازیافت مقرون به‌صرفه نیست.

وی ادامه داد: یعنی اگر من بخواهم پلاستیک‌های کثیف را از جایی مثل آرادکوه و یا حلقه دره کرج و یا سایت‌های شهرداری به‌منظور بازیافت جمع‌آوری کرده و سپس اقدام به بازیافت آن‌ها کنم، هزینه بازیافت یک کیلوگرم پلاستیک در مقایسه با پلاستیک دست اولی که توسط پتروشیمی‌ها تولیدشده و در مغازه‌ها عرضه می‌شود به‌مراتب بیشتر است .

این کارشناس مدیریت پسماند، افزود: از طرفی هم تمایل مردم به استفاده از پلاستیک نو نسبت به بازیافتی بیشتر است، این امر خود برخاسته از این موضوع است که به نحوه تولید پلاستیک‌های بازیافتی به‌دلیل عدم نظارت بر فرایند تولید (ازسوی سازمان استاندارد و وزارت بهداشت) اعتماد ندارند.

مرادی‌کیا با بیان اینکه وقتی فرایند بازیافت مقرون به‌صرفه نباشد تمایلی برای جمع‌آوری و جداسازی پس از مصرف آن در شکل‌های مختلف نخواهیم داشت، اذعان کرد: در نتیجه پلاستیک‌های مصرف‌شده یا در زمین دفن شده و یا به‌صورت ‌رهاشده‌ در زمین باقی می‌ماند ‌و حتی در مواقعی‌در منابع آبی‌ ریخته می‌شوند.

وی افزود: بنابراین اگر در کشور سیاست‌ها و قوانینی تدوین شود که منطبق با آن‌ وابستگی ما به نفت‌کمتر شده، قیمت‌ها را حدی معقول‌تر کرده و  در عین حال نظارت‌ها را بر صنعت بازیافت افزایش دهیم؛ یقیناً منجر به ارزشمندی این ماده در عرصه بازیافت خواهد شد.

  این کارشناس مدیریت پسماند با تأکید بر اینکه در این صورت پلاستیک‌ها دیگر در مزارع رها نشده و یا در اراضی دفن و دفع نمی‌شوند، تشریح کرد: در حال حاضر در بسیاری از کشورهای اروپایی محدودیت‌های ارائه پلاستیک به مشتری اعمال می‌شود.

 مرادی‌کیا خاطرنشان کرد: شاید بخشی از این اعمال محدودیت‌ها به مباحث زیست‌محیطی و اهمیت آن در این گونه کشورها بازمی‌گردد اما مسئله اصلی حول محور مسائل اقتصادی می‌چرخد زیرا در این کشورها نفت وجود نداشته و مجبورند این محصول را به هر طریق ممکن از کشورهای خاورمیانه خریداری کنند پس فرایند بازیافت برای آن‌ها کاملاً مقرون به‌صرفه است؛ بنابراین سیاست‌هایی همچون محدودیت مصرف و قانون امتداد مسئولیت تولید را در بخش‌های مختلف دنبال می‌کنند تا به لحاظ اقتصادی نیاز به واردات این محصول را به حداقل ممکن برسانند‌.

 وی با تأکید بر اینکه البته در کل دنیا برخلاف آماری که ارائه می‌شود مقدار بازیافت پلاستیک بسیار کمتر از اعداد و ارقام عنوان‌شده است، تصریح کرد: در بسیاری از کشورهای دنیا همچنان مقصد نهایی پلاستیک‌های استفاده‌شده مرکز دفن است.

وی ادامه داد: بارها از سوی مسئولان واژه‌ای تحت عنوان پلاستیک قابل بازیافت و غیرقابل بازیافت را بارها شنیده‌ایم حال آنکه این واژه درست نیست بلکه همه‌چیز در دنیا قابل بازیافت است، چرایی بیان این عبارات را می‌بایست در اقتصاد جست‌وجو کرد یعنی این مسائل اقتصادی است که باعث می‌شود بازیافت یک محصول مقرون به‌صرفه باشد و یا خیر.

این فعال محیط زیستی با تأکید بر اینکه در حوزه مدیریت پسماند به‌ویژه مواد پلاستیکی نباید توپ را در زمین مردم انداخت تشریح کرد: متأسفانه این رویکرد نه‌تنها در کشور ما بلکه در سایر کشورها نیز دنبال می‌شود یعنی همواره خطاب مسئولان به مردم است که کم مصرف کنید اما اگر بخواهیم شاهد کاهش تولید پسماند و یا به عبارت درست‌تر کاهش پسماند (این امر شامل کاهش حجم، کاهش سمیت و کاهش رطوبت و کاهش تعداد نیز می‌شود) باشیم دولت باید از طریق نظارت بر تولید در بخش‌های مختلف و در عین حال فراهم کردن شرایط  برای مقرون به‌صرفه بودن بحث بازیافت وارد عمل شود .

 مرادی‌کیا با تأکید بر اینکه یقیناً اعمال قانونی همچون قاعده امتداد مسئولیت بر تولید  کشاورز را در کشت زیرپلاستیکی مجبور می‌کند تا درخصوص سرنوشت پلاستیک‌های استفاده‌شده در مزارع در برابر دستگاه‌های نظارتی پاسخگو باشد گفت: وقتی کشاورز و فعالیت تولیدی او به دقت مورد نظارت قرار گیرد و در قبال عدم انجام تعهدات زیست‌محیطی جریمه شود نهایتاً تصمیم او بر جمع‌آوری پلاستیک‌ها از مزارع پس از برداشت محصول استوار خواهد بود، حتی به طرق اولی به‌دنبال استفاده از روش‌های جایگزین همچون استفاده از پلاستیک‌های گیاهی خواهند رفت.

 مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد تنها راهکار پیش رو در موضوع عنوان‌شده به‌کارگیری قوانین واقعی همچون قوانین مرتبط با موضوع امتداد مسئولیت تولیدکننده  است زیرا سیاستی محیط زیستی است که در آن مسئولیت تولیدکننده برای یک محصول از مرحله تولید تا پایان چرخه عمر آن گسترش می‌یابد.

 امروز  در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سیاست‌های امتداد مسئولیت تولیدکننده الهام‌بخش سیستم‌های موفق مدیریت پسماند بوده است. این رویکرد در اصل به‌منظور کاهش بار مالی دولت‌های محلی در زمینه جمع‌آوری و تصفیه پسماند به‌ویژه پسماندهایی معرفی شد که فرایند تصفیه و بازیافت پیچیده و پرهزینه‌ای دارند درست مثل موضوع پلاستیک اما متأسفانه این قاعده ارزشمند در کشور ما به فراموشی سپرده شده و یا به‌صورت درست عملیاتی نمی‌شود.