باید دست یاری به سوی نخبگان دراز کرد و از تجارب آنان بهره برد. هیچ مصلح اجتماعی کارش با دستورالعمل صرف پیش نرفته و نمی‌رود.
این روزها کمتر فرد یا نهاد دغدغه‌مندی وجود دارد که با مسئله مهم «آسیب‌های اجتماعی» برخورد نکرده باشد. یعنی اگر فرد یا سازمانی دغدغه سلامت جامعه و پویایی آن را داشته و تربیت نسل آینده و پیشگیری و کنترل ناهنجاری‌های اجتماعی را دارند حتماً با حوزه آسیب‌های اجتماعی درگیر بوده و به نحوی در صدد یافتن راه حلی برای کاهش یا کم‌اثر کردن آن هستند. اما اینکه آسیب اجتماعی به بیان ساده چیست؟ باید گفت به مجموعه‌ای از آثار منفی مرتبط با یک عمل غیرقانونی یا نابه‌هنجار می‌گویند که البته تشخیص آن رفتار یا عمل که واقعاً عامل آسیب اجتماعی محسوب می‌شود یا خیر، یک امر تخصصی بوده و نباید به هر شخصی که رفتاری غیرمعمول دارد برچسب آسیب‌دیده‌ زد.
در تعریفی دیگر، آسیب اجتماعی به معنای مجموعه‌ای از رفتارهاست که در تناسب با هنجارها و قواعد عمومی نبوده و مورد مذمت اکثریت جامعه قرار می‌گیرد؛ بنابراین می‌توان گفت آسیب اجتماعی مربوط به سن و قشر خاصی نبوده و حوزه‌های مختلف زنان، جوانان، خانواده‌ها، دانش‌آموزان و... را دربر می‌گیرد.
شاید بیراه نباشد اگر بگوییم آسیب‌های اجتماعی که دانش‌آموزان با آن مواجه هستند و البته راه‌های مقابله و کنترل آن‌ها از مهم‌ترین دغدغه‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه پیشگیری از این آسیب‌ها در سنین پایین‌تر با هزینه مادی و معنوی کمتری اتفاق افتاده و اثربخشی بیشتری دارد، ضمن اینکه افزایش رفتارهای مرتبط با آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان در جامعه به‌ویژه کودکان و نوجوانان، نیاز به اقدامات تخصصی مقابله و پیشگیری در مدارس را افزایش داده و باید افراد فعال در این بخش خود را مجهز به دانش و یادگیری و البته شناخت مسئله کنند.
با ذکر این مقدمه آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی خبرنگار گروه خبری سپهرغرب با مشاور مدیرکل آموزش و پرورش استان همدان در خصوص پیشگیری، کنترل و مقابله با آسیب‌های اجتماعی در مدارس است. آنچه می‌خوانید مشروح گفت‌وگو با اوست که می‌آید:
*تنوع و حجم کار اجازه رسیدگی به خیلی از مسائل را نمی‌دهد
روح‌الله بابایی که سابقه معاونت پرورشی ادره کل آموزش و پرورش را نیز در کارنامه خود دارد معتقد است؛ طرح‌های اجرایی برای این منظور قابل توجه است اما انبوه برنامه‌های مدارس و اداره‌کل، اجازه ورود به خیلی از مسائل را به دغدغه‌مندان این عرصه نمی‌دهد.
وی با ابراز امیدواری از اینکه سال تحصیلی پیش رو با آرامش برای خانواده‌ها و مجموعه نظام آموزش و تربیت آغاز شود، عنوان کرد: بازگشایی مدارس مقارن است با هفته دفاع مقدس که امیدوارم بتوانیم مفاهیم و ارزش‌های این هشت سال مقدس را برای نسل نوجوان و جوان تبیین کرده و از برکات آن بهره‌مند شویم.
وی در ادامه با اشاره به موضوع مهم آسیب‌های اجتماعی و راه‌های کنترل و پیشگیری از آن، خاطرنشان کرد: در حوزه مسائل اجتماعی، آسیب‌هایی که دانش‌آموزان با آن مواجه هستند بسته به محل سکونت آن‌ها متفاوت بوده و هر منطقه‌ای آسیب‌های خاص خودش را دارد. بنابراین نمی‌توان گفت آسیب‌ها یکسان بوده که بتوان با راهکار واحد با آن‌ها مقابله کرد.
مشاور مدیرکل آموزش و پرورش استان همدان تصریح کرد: آنچه اکنون در حوزه مسائل مشاوره‌ای و روان‌شناسی در حال انجام است اینکه مشاوران ما مسائل را تجزیه و تحلیل و بررسی کرده و بر اساس هر منطقه سعی می‌کنند مسائل مبتلابه دانش‌آموزان را مدیریت کنند، منظورم از مدیریت کاهش دادن آسیب‌هاست.
بابایی توضیح داد: نخستین اقدام در حوزه کنترل، پیشگیری و مقابله با آسیب‌های اجتماعی و تنش‌هایی که ممکن است دانش‌آموز با محیط پیرامون خود داشته باشد در قالب طرح «نماد» انجام می‌شود؛ این طرح بسیار کامل و جامع بوده و با ائتلاف و تعامل مجموعه‌های همسو می‌تواند بسیاری از مسائل و مشکلات را حل کند.
وی سپس با این بیان که مسائلی نظیر اعتیاد و سوء‌مصرف موادمخدر و نظایر آن راهکارهای تخصصی خود را می‌طلبد، اظهار کرد: بیشتر ناهنجاری‌ها در قالب همان طرح نماد که نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان است دنبال می‌شود و همه همکاران ما شامل مدیران مدارس، مربیان و مشاوران مدارس و بعداً آموزگاران در معرض آموزش قرار خواهند گرفت.
معاون سابق پرورشی اداره کل آموزش و پرورش استان همدان ادامه داد: در این آموزش‌ها هم اشراف بر حوزه آسیب‌های اجتماعی و هم نحوه تعامل و برخورد با دانش‌آموزان مورد توجه و تأکید ویژه قرار دارد.
بابایی سپس متذکر شد: البته برخورد با این مسائل در مقطع متوسطه اول آسان‌تر است، چراکه مدارس مشاور دارد اما در بسیاری از مدارس ابتدایی متأسفانه به‌دلیل تعداد کم مشاور، ممکن است ارتباط چندانی بین دانش‌آموز و عوامل مدرسه در این بخش وجود نداشته باشد و بنابراین مشکلات نیز مطرح و حل نشوند.
وی با تأکید بر اینکه مسئله مورد نظر در مدرسه مورد بررسی قرار گرفته و اگر حل نشود در صورت نیاز با نهادهای همسو در میان گذاشته می‌شود، اظهار کرد: گاهی مسائل به مشاور بالادستی ارجاع می‌شود گاهی هم نیاز به اقدامات مداخله‌ای و ارتباط با سایر مجموعه‌های مرتبط با نماد، نظیر بهزیستی و حتی مراکز قضائی وجود دارد که در این مسیر معاونان پرورشی همراه با دانش‌آموزان، خانواده‌ها و مدیران مدارس نیز در این موضوع ورود دارند و پیگیری می‌کنند.
مشاور مدیرکل آموزش و پرورش استان همدان بیان کرد: علاوه بر نماد، طرح 1570 با همین شماره تلفن چهار رقمی را نیز داریم و دانش‌آموزانی که نیاز به مشاوره داشته باشند، می‌توانند به‌صورت تلفنی و رایگان تماس گرفته و مشاوره مورد نیاز خود را در حوزه‌های مختلف از همکاران توانمند ما دریافت کنند.
بابایی در پاسخ به این پرسش که رصد و ارزیابی اجرای طرح‌ها چگونه صورت می‌گیرد نیز تشریح کرد: این طرح‌ها به‌صورت نرم‌افزاری و در قالب اتوماسیون اداری ثبت شده و می‌‌توان دید که چه تعداد دانش‌آموز به این بخش‌ها ارجاع شده، وضعیت آن‌ها اکنون چگونه است و اقدامات ثانویه که برای حل مسائل آن‌ها انجام شده، چه بوده است. یعنی هر کسی بخواهد ارزیابی کند مشخص است که در سیستم ارجاع چه اتفاقی در سطح مدرسه یا نهادهای بالادستی رخ داده است.
وی با این بیان که بسیاری از مسائل نیز در حوزه آسیب‌های اجتماعی به‌صورت کمی قابل سنجش و اندازه‌گیری نیست، گفت: واقعیت این است که بسیاری از مسائل اجتماعی را همکاران ما در مدارس و حتی به‌صورت ویژه در کلاس درس دنبال می‌کنند و نتیجه‌اش را با توجه به اینکه می‌خواهند دانش‌آموز کمتر آسیب ببیند عنوان نمی‌کنند. بنابراین شاید نتوان اثربخشی همه مسائل را محاسبه کرد و آمار گرفت.
مشاور مدیرکل آموزش و پرورش استان همدان با این بیان که عملکرد مدارس در این بخش با هم متفاوت است و از الگوی یکسانی پیروی نمی‌کند، اعلام کرد: ویژگی شخصی نیروها اعم از معاون پرورشی، مشاور، مدیر و سایر همکاران در کنترل و مقابله با آسیب‌های اجتماعی مؤثر بوده و اگر تعامل میان آن‌ها مناسب باشد اثرگذاری نیز موفق است. مطمئن باشید مدیر مدرسه به‌تنهایی نمی‌تواند خیلی از مشکلات را حل کند.
بابایی با اشاره به معضل اعتیاد که این روزها با مواد قابل دسترس بسیاری، افراد را مبتلا می‌کند، ابراز کرد: توان کادر مدرسه با تمام تخصص و نیرو برای مقابله و مهار چنین معضلی قطعاً محدود بوده و نیاز است خانواده‌ها نیز آموزش دیده و به یاری مدارس بیایند. یعنی این معضل با تعامل دوسویه والدین و مربیان حل شود.
وی در ادامه تأکید کرد: آنچه واضح است اینکه با توجه به حجم و تنوع مشکلات و اینکه در برخی مواقع همکار ما توان مدیریت یک مسئله را ندارد، نیاز به تعاملات ثانویه داریم.
مشاور مدیرکل آموزش و پرورش استان همدان در بخش پایانی سخنان خود نیز توضیح داد: واقعیت این است که ما دوست داریم بسیاری از مسائلی که در مدرسه وجود دارند را حل و فصل کنیم اما متأسفانه گاهی آنقدر حجم کار زیاد است که عملاً این کار مقدور نیست. مثلاً در موردی که برایم بسیار ناراحت‌کننده بود و شخصاً دوست داشتم دنبال و پیگیری کنم اما مراجعاتی داشتم که این اجازه را به من نداد؛ بنابراین اگر وارد خیلی از مسائل نمی‌شویم به‌دلیل اولویت‌بندی کارها است و اگر هم در اولویت دوم قرار بگیرد حذف می‌شود. در مدارس هم همینطور است، اگر زمان اجازه می‌داد مربی‌ها و همکاران ما شاید فرصت بیشتری برای پرداختن به مسائل را داشتند اما انبوه مسائل مدرسه این اجازه را نمی‌دهد.
*جمع‌بندی
در خاتمه باید گفت؛ فاکتورهای اجتماعی، عاطفی و خانوادگی همگی در وقوع آسیب‌های اجتماعی در میان دانش‌آموزان تأثیر دارند و علاوه‌بر فرآیند بهبود وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان، مقابله و کنترل آسیب‌های اجتماعی که دانش‌آموزان با آن‌ها مواجه هستند نیز بر دوش مدارس است؛ بنابراین گام نخست در این بخش، شناخت دقیق مسئله است؛ بدون تردید آسیب‌هایی که اکنون نوجوانان و بعضاً کودکان با آن مواجهند با زمانی که مربیان و معلمان درس می‌خواندند، متفاوت بوده و قاعدتاً راه و رسم رسیدگی و حل آن‌ها نیز فرق می‌کند. تردیدی وجود ندارد که مدارس بر اساس ابلاغیه‌هایی که به آن‌ها در قالب‌های مختلف اعلام می‌شود، اقداماتی را در بخش کنترل و مقابله با آسیب‌های اجتماعی انجام می‌دهند اما یک سؤال مهم همواره وجود دارد و آن، اینکه چقدر این اقدامات در کم کردن آسیب‌ها مؤثر بوده و با چه ابزاری می‌توان این اثربخشی را سنجید؟ آیا وضعیت فعلی مدارس در این بخش قابل قبول بوده و نمره قبولی را در این بخش دریافت می‌کنند؟ جدی نگرفتن مسائل اجتماعی در مدارس چه تبعاتی در جامعه داشته و هزینه درمان آن‌ها در سال‌های آتی چند برابر خواهد بود؟
نکته دیگر اینکه می‌توان دو راه حل برای کاهش آسیب‌های اجتماعی مطرح کرد؛ راه‌حل نخست و کوتاه‌مدت، سطحی و سخت‌افزاری بوده و به نوعی کنترل آسیب‌ها و افراد مبتلابه با استفاده از ابزارهای تنبیهی است. اما راه حل دوم که دوام و ماندگاری بیشتری داشته و ریشه‌ای و نرم‌افزا‌ری است به عواملی چون فرهنگ‌سازی و درونی کردن ارزش‌ها و هنجارهای جامعه از طریق آموزش مهارت‌های اجتماعی برمی‌گردد. در واقع می‌توان چنین استنباط کرد که ریشه بیشتر آسیب‌پذیری‌های اجتماعی دانش‌آموزان را باید در عدم آشنایی آن‌ها با مهارت‌های اجتماعی دانست و در آموزش این بخش گام برداشت. بله پرداختن به آسیب‌های اجتماعی زمان و هزینه مادی و معنوی بسیاری می‌طلبد و نمی‌توان خارج از گود نشست و از دریچه رسانه یک نسخه واحد برای حل و فصل آن پیچید اما نمی‌توان دست روی دست هم گذاشت تا مسائلی که در سنین پایین با پیچیدگی و هزینه کمتری قابل حل است به کلاف هزار تو تبدیل شده و با گستردگی، دامنه بیشتری را آلوده کند. شاید نیاز است یک بازبینی اساسی از سوی دغدغه‌مندان تربیت و پرورش در مدارس صورت گرفته و قدری عمیق‌تر به آن پرداخته شود تا شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی و البته عادی شدن آن در سطح جامعه نباشیم.
باید دست یاری به سوی نخبگان دراز کرد و از تجارب آنان بهره برد. هیچ مصلح اجتماعی کارش با دستورالعمل صرف پیش نرفته و نمی‌رود.

سمیرا گمار