نفوذ فضای مجازی در ابعاد و زوایای متعدد و پیدا و پنهان زندگی انسان، پدیده و واقعیت غیر قابل انکاری است که مرز نمی شناسد. طبیعتاً جذابیت و کارکرد بسیار مثبت و سازنده این فناوری‌ها، عاملی است که اقبال بسیاری به آن‌ها نشان داده شود؛ چراکه این یک هنجار و قاعده پذیرفته‌شده است و تمامی اختراعات و بعضاً اکتشافات و رشد و گسترش فناوری‌ها، به تبع نیاز انسان حاصل شده و از ضروریات زندگی است که انسان را برای تأمین، تسهیل و فراهم‌سازی آن، به سمت و سوی پژوهش‌ها، تحقیقات علمی، اختراعات و فناوری‌های نرم‌افزاری و یا سخت‌افزاری سوق می‌دهد.
بنابراین نرم‌افزارهای ارتباطی و اساساً فضای مجازی نیز از این قاعده مستثنا نیست و این گستره و پهنه عظیمِ رشدِ علمی و تکنولوژیک، بسترساز تحولات جدی و عمیقی شده که قطعاً در دهه‌ها و سده‌های آینده از فناوری‌های مورد اشاره (فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی) به‌عنوان یکی از نقاط عطف و تاریخی توسعه و پیشرفت بشری یاد خواهد شد.
با همه این اوصاف، به موازات دستاوردهای متنوع و متعدد فناوری‌های مذکور، چالش‌ها و آسیب‌های نوظهوری نیز بروز پیدا کرده که از بالاترین سطوح تا پایین‌ترین درجات اجتماعی، باعث مشکلات و نارسایی‌های جدی شده است.
در این میان دختران نوجوان به‌عنوان عمده‌ترین مخاطبان و کاربران اینترنتی یا فعالان فضای مجازی، بعضاً متحمل خسارت‌ها و چالش‌های جدی می‌شوند که به اعتقاد برخی کارشناسان، عمق آسیب‌ها در این قشر بسیار بیشتر از پسران، مردان و کاربران جوان فعال در این شبکه‌ها است.
به دیگر سخن ظاهر فریبنده شبکه‌های اجتماعی و سهولت دسترسی به ارتباطات نامتعارف، این فضا را به فضایی پُرخطر برای دختران نوجوان بدل کرده است.
دخترانی که به‌دلیل گذران بحران بلوغ، بسیار آسیب‌پذیر بوده و این وظیفه والدین است تا با شیوه‌های تربیتی صحیح، به نوجوان کمک کنند تا این دوران را با کمترین لغزش و آسیب پشت سر بگذارد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع، بر آن شدیم تا در این خصوص گفت‌وگویی را با مریم ناطقی، دانش‌آموخته دکترای روانشناسی کودک و نوجوان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
این دانش‌آموخته دکترای روانشناسی با بیان اینکه پیش از بررسی تبعات استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط نوجوان و به‌ویژه دختران این رده سنی پرداختن به این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است که متأسفانه در کشور هیچ‌گونه محدودیتی سنی برای استفاده از تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی نداریم، گفت: مسئله این است که در بسیاری از کشورهای مختلف دنیا داشتن تلفن همراه، استفاده از فضای مجازی و داشتن صفحه شخصی در شبکه‌های اجتماعی و مجازی، از یک‌سری محدودیت‌های سنی برخوردار است‌، اما در کشور ما این‌گونه نیست.
مریم ناطقی ادامه داد: در کشور ما متأسفانه این‌گونه نیست و فرزندان ما امروز از خردسالی پیچ شخصی داشته و حتی این صفحه در بدو امر برای آن‌ها از طریق والدین ایجاد می‌شود.
وی با بیان اینکه متأثر از رویکرد مذکور کودکان ما این سبک از زندگی را یاد می‌گیرند که باید خود را در معرض نمایش بگذارند، ابراز کرد: درواقع فرزند ما از کودکی مقید می‌شود که باید از زندگی خود چیزی غیر از آنچه که به‌صورت واقعی در جریان است را در شبکه‌های اجتماعی به نمایش بگذارد.
این روانشناس کودک و نوجوان ادامه داد: آنچه مسئله را بغرنج می‌کند، این است که افراد در دوره نوجوانی به‌شدت تحت تأثیر اجتماع و هم‌سالان هستند؛ به‌طوری که در برخی مواقع تبعات فعالیت در شبکه‌های مجازی، جبران‌ناپذیر است.
ناطقی با اشاره به اینکه در برخی موارد شاهد سوء استفاده جنسی از دختران نوجوان هستیم، تشریح کرد: مثلاً از سوی دوست مجازی از دختر خواسته می‌شود عکسی برهنه از خود برایش بفرستد و یا پیام‌ها و به‌اصطلاح چت‌های نامتعارف داشته باشند و همین امر زمینه را برای آزار روحی و روانی دختران فراهم می‌کند؛ زیرا این عکس‌ها و پیام‌ قابلیت ذخیره داشته و نمی‌توان درصورت قطع رابطه از وجود آن‌ها چشم‌پوشی کرد.
وی ادامه داد: بنابراین در پی وجود این قابلیت‌ها، دختر نوجوان از ترس و واهمه انتشار آن عکس‌ها، ممکن است دست به هر کاری بزند.
این روانشناس کودک و نوجوان با بیان اینکه نوجوانی سنی است که طی آن افراد براساس هیجان تصمیم‌گیری کرده و تحت تأثیر جامعه قرار می‌گیرند، اذعان کرد: دختر نوجوان در شبکه اجتماعی به‌عنوان مخاطب ظاهر زندگی دیگران را دیده و در ذهنش آن شرایط را با زندگی خود مقایسه می‌کند؛ بنابراین یکی از بدیهی‌ترین تبعاتش این است که زمینه افسردگی در افراد ایجاد می‌شود.
وی ادامه داد: در برخی موارد فرد به دنبال آن است که زندگی خود را به آن سطحی که در شبکه‌های اجتماعی دیده، برساند، اما وقتی چنین بستری برای او فراهم نیست، دچار ناکامی شدید می‌شود.
ناطقی با اشاره به اینکه اغلب این دختران در نهاد خانواده و در روابطشان با والدین و سایر اعضای خانواده دچار مشکل می‌شوند، اذعان کرد: مسئله بعدی متأثر از فعالیت در این شبکه‌ها آن است که امروز بسیاری از دختران نوجوان دوستان واقعی ندارند و تنها در فضای مجازی با افرادی دوستی می‌کنند که آن‌ها مجازی هستند؛ این بدان معنا است که حتی مشخص نیست طرف مقابل آن‌ها در چه سنی بوده و یا اصلاً جنس او واقعی است یا خیر، زیرا تنها معرف آن‌ها یک عکس است.
وی با تأکید بر اینکه دختران نوجوان ما در دنیای واقعی شاید دوستانشان به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد اما در شبکه‌های اجتماعی و گروه‌های مجازی (چه در بازی‌های آنلاین و چه برنامه‌هایی همچون اینستاگرام و غیره) با تعداد بی‌شماری از افراد به‌عنوان دوست در ارتباط هستند، خاطرنشان کرد: مسئله این است که دختر نوجوان ما دوستان مجازی خود را تاکنون ندیده است، اما هر آنچه که آن‌ها بگویند، بنا به جاذبه‌ای که این فضا دارد، قبول می‌کند؛ چراکه با آن‌ها احساس قرابت دارد.
ناطقی با بیان اینکه امروز دختران نوجوان ما در خانه و در داخل گوشی‌هایشان به‌تنهایی زندگی می‌کنند، اذعان کرد: موضوع اصلی این است که در دوره نوجوانی افراد به دنبال تأیید دیگران هستند و این موضوع را به هر طریق ممکن دنبال می‌کنند؛ اما مسئله این است که این نیاز امروز بر اثر وجود شبکه‌های اجتماعی به‌صورت مجازی برآورده می‌شود، بنابراین وقتی دختری عکس و یا عملی از خود در فضای مجازی منتشر می‌کند و منتظر تأیید است، از دو منظر قابل بررسی بوده؛ نخست بحث عدم تأیید که سرخوردگی را به دنبال دارد و دیگری تأیید غیر واقعی و کاذب! حال آنکه ممکن است آن عکس و یا عمل، امری سازنده و اجتماعی هم نباشد؛ بنابراین فرد در پی تأیید و گرفتن لایک‌های بی‌شمار و کاذب، برای کسب مقبولیت، خود را ناگزیر از تکرار آن می‌داند.
وی با تأکید بر اینکه تشویق‌های کاذب در دختر نوجوان یک منِ کاذب ایجاد کرده و ممکن است او را به انجام کارهایی وادار کند که به‌لحاظ روانی برای او مخرب باشد اما برای دریافت لایک از انجام آن‌ها ابایی ندارد، تشریح کرد: واقعیت این است که امروز دیگر والدین با جملاتی همچون چه خبر از مدرسه و دوستان؟ نمی‌توانند نظارت لازم را بر فرزندان خود داشته و انتظار داشته باشند که از این طریق بتوانند فضای مجازی را از زندگی نوجوانشان حذف کنند.
ناطقی با تأکید بر اینکه در گذشته والدین مانع سوء استفاده‌هایی که ممکن بود از فرزندشان شود (از طریق کنترل دوستان واقعی و آمدوشد با آن‌ها) می‌شدند اما امروز جای این دوستان واقعی را دوستان غیر واقعی و مجازی گرفته و امکان کنترل آن‌ها به‌سختی امکان‌پذیر است، افزود: امروز روابط در شبکه‌های مجازی همچون گذشته کلامی نیست، بلکه بر پایه پیام و چت بوده و امکان ردوبدل کردن عکس و فیلم در این فضا وجود دارد که با اتمام رابطه، به جهت وجود سند و مدرک، سر زندن هر خطایی را در نوجوان زمینه‌سازی می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه در این زمینه بار سنگینی بر دوش جامعه و خانواده در حوزه آموزش تحمیل شده، ابراز کرد: یقیناً دیگر امکان دور کردن نوجوانان از فضای مجازی نیست؛ بنابراین باید قبول کرد دنیا تغییر کرده و فضای مجازی جزئی از زندگی است و همان‌طورکه پیش‌تر نمی‌شد فرزندان را در خانه محبوس کرد، امروز هم نمی‌توان فضای مجازی را از آن‌ها گرفت، اما می‌توانیم کنار فرزندانمان باشیم و حدومرزهای لازم را برای آن‌ها ترسیم کرده و آموزش‌های لازم را نیز برایشان درنظر بگیریم و او را در فضای مجازی تنها رها نکنیم.
ناطقی ادامه داد: در بحث فعالیت بلاگری دختران نوجوان در شبکه‌های اجتماعی نیز باید بگویم این فعالیت هم سرخوردگی شدید را برای اغلب نوجوانان دختر به دنبال دارد.
وی با تأکید بر اینکه نمی‌توان این مهم را انکار کرد که وضعیت اقتصادی و تورم موجود در جامعه فرزندان ما را به این باور رسانده که آن‌ها نیز می‌توانند مانند بلاگرهای شبکه‌های مجازی با گرفتن تبلیغات و لایک‌ درآمد هنگفتی را به جیب بزنند، اذعان کرد: مسئله این است که در بسیاری از موارد این اتفاق برای نوجوان نمی‌افتد و او ناامیدی و سرخوردگی غیر قابل جبرانی را تجربه می‌کند.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، الگوسازی در استفاده نوجوانان و کنترل و مدیریت زمان و نحوه استفاده آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی، برعهده والدین است و این والدین هستند که باید نسبت به این موضوع واکنش صریح، سریع و جدی داشته باشند، حال آنکه این رویکرد در مواجه با دختران، باید با حساسیت بالاتری دنبال شود. زیرا آنچه در اطرافیان می‌بینیم، مؤید آن است که دخترها پست‌ها و تصاویر بیشتری را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند و البته عکس‌هایی که به اشتراک می‌گذارند نیز متفاوت است؛ زیرا در اغلب موارد دخترها به دنبال جلب نظر دیگران در مورد خود هستند و این درحالی بوده که بسیاری از پسرها ممکن است اهمیت زیادی به نظرات دیگران ندهند، اما برای دخترها بسیار مهم است که در عکس‌ها چگونه به نظر برسند.
از طرفی دخترها فقط یک بخش خاص و پُرزرق‌وبرق زندگیشان را در صفحات مجازی منتشر می‌کنند.
به دیگر سخن دخترها به هر نحوی که شده، سعی می‌کنند از خودشان فردی شاد، موفق و پُرهیجان نشان دهند؛ حتی اگر هم از مشکلاتشان بگویند، بازهم قصد جلب توجه دیگران را دارند. از سویی دخترها معمولاً به پست‌های شاد و مفرح و پُرزرق‌وبرقی که دیگر دخترها منتشر می‌کنند، دقت کرده و حسودی می‌کنند و یا به تعبیر بهتر غبطه می‌خورند؛ بنابراین سعی می‌کنند با تقلید از آن‌ها، بر این مشکل غلبه کنند و این چرخه معیوب ادامه می‌یابد.
جالب‌تر اینکه معمولاً برای دختران مرغ همسایه غاز است! زیرا شرایط دیگران را بهتر از خود پنداشته و تمام تلاش خود را می‌کنند تا به چشم‌اندازهای پیش رو که غالباً برآمده از تصاویر و پست‌های غیر واقعی دیگران است، دست یابند؛ بنابراین می‌توان گفت دختران در برابر اثرات سمی شبکه‌های اجتماعی، آسیب‌پذیرتر هستند.

طاهره ترابی مهوش