گسترش شهرنشینی سبب افزایش سطوح نفوذناپذیر و درنهایت تولید روان‌آب بیشتر در سطوح شهری می‌شود و در ادامه این روان‌آب‌ها در سطوح و معابر شهری حرکت و مواد آلاینده را جمع‌آوری کرده و به داخل مسیل‌ها و آبراهه‌ها انتقال می‌دهند.
جالب‌تر اینکه در روش‌های سنتی مدیریت، هدف اصلی جمع‌آوری و دفع هرچه سریع‌تر روان‌آب از سطح شهرها به کمک روش‌های زهکشی به‌منظور جلوگیری از سیلابی شدن شهرها طی بارش باران‌های بزرگ بوده و این درحالی است که در شرایط جوی کنونی کشور به‌دلیل کمبود منابع آب قابل شرب و آلودگی زیست‌محیطی آب‌های زیرزمینی و همچنین افزایش میزان تقاضا از منابع آب به‌دلیل رشد جمعیت، بسیاری از شهرهای ایران در تأمین آب با دشواری‌هایی روبه‌رو هستند؛ بنابراین تدوین راهکاری جامع و کارآمد برای مدیریت روان‌آب به‌منظور جلوگیری از بروز پدیده سیلاب و همچنین افزایش کیفیت آب، امری ضروری به نظر می‌رسد.
بنابراین در آستانه آغاز فصل بارش‌ها، بر آن شدیم دراین‌باره گفت‌وگوهایی را با دو تن از اساتید شهرسازی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
مسئول گروه شهرسازی جامعه مهندسان مشاور ایران با بیان اینکه مدیریت بارش‌ها یکی از موضوعاتی است که باید در همه طرح‌های شهری به‌عنوان یک اصل مورد توجه قرار گیرد، گفت: این مهم در طراحی شهری با عنوان نقشه جریان یافتن و بهره‌وری از آب‌های سطحی در بحث سیلاب‌های احتمالی، مورد توجه قرار می‌گیرد.
سهراب مشهودی با تأکید بر اینکه حتی در طراحی شهری پایدار و تهیه نقشه‌های شهرسازی این مهم مورد توجه قرار می‌گیرد که درصورت بروز سیلاب به‌وسیله راهکارهایی از جریان یافتن آب در داخل شهرها جلوگیری شود، اظهار کرد: علاوه‌بر این، برای هدایت آب‌های سطحی در داخل شهرها نیز مسیل‌ها و آبراهه‌هایی تعبیه و برای آن‌ها حریم تعریف شده؛ همچنین نسبت به شیب‌بندی مناسب معابر اقدام می‌شود.
وی افزود: بنابراین ابزار، اسناد و قواعد لازم در ید شهرداری‌ها برای هدایت آب‌های سطحی وجود دارد، اما متأسفانه در عمل به این ضوابط و قواعد آن‌گونه که باید، پرداخته نمی‌شود.
مشهودی با بیان اینکه متأسفانه مدیریت جزیره‌ای و بخشی بودن در فضای حکمرانی کشور نیز در این موضوع بی‌تأثیر نیست، تشریح کرد: مسئله این است که برای رسیدن به نتیجه مطلوب، مدیریت شهری و شهرداری نیازمند همراهی وزارت نیرو و متعاقب آن شرکت‌های زیرمجموعه این وزارتخانه در شهرها هستند.
وی با اشاره به اینکه تنها کاری که اغلب از سوی وزارت نیرو در شهرها انجام می‌شود تعیین حریم برای مسیل‌ها است که در موارد بسیاری این مهم نیز به‌صورت کارشناسی‌شده انجام نمی‌شود، تصریح کرد: در اغلب موارد استانداردهای بزرگی از سوی وزارت نیرو درنظر گرفته می‌شود که چون رعایت آن‌ها در عمل امکان‌پذیر نیست، در بسیاری از موارد نادیده گرفته می‌شوند.
مشهودی با بیان اینکه در پی عدم توجه به این موضوعات در اغلب موارد شاهد غافل‌گیر شدن مدیران شهری هستیم، اذعان کرد: علاوه‌بر این معمولاً بر جوی‌های آب ایجادشده در شهرها، پُل‌ها به‌صورت غیر اصولی به‌ویژه جلوی درب منازل توسط صاحبان آن‌ها زده می‌شود که خود منجر به بالازدگی روان‌آب‌ها از این بستر و روان شدن آب در خیابان و آب‌گرفتگی می‌شود.
این استاد شهرسازی افزود: درواقع می‌توان گفت هیچ کار دقیقی روی مدیریت آب‌های سطحی و به‌ویژه بهره‌وری از آن‌ها، نمی‌شود و بیشتر رویکرد دنبال‌شده سنتی بوده و بر مبنای دفع آب صورت می‌پذیرد، نه براساس بازچرخانی و ذخیره آن.
مشهودی با تأکید بر اینکه اخیراً در شهرها شاهد پوشاندن روی جوی آب‌ها هستیم که باید این مهم با مطالعه و به‌صورت کارشناسی و درعین‌حال با درنظر گرفتن شیب مناطق شهری صورت پذیرد، اذعان کرد: مسئله این است که از یک نسخه واحد، نمی‌توان برای همه‌جا استفاده کرد.
این شهرساز با اشاره به اینکه متأسفانه در بحث بهره‌وری از آب در ضوابط شهرسازی قاعده و قوانین خاصی دیده نمی‌شود، تشریح کرد: استفاده از مخازن و جداسازی آب‌های سطحی از روان‌آب‌ها و درعین‌حال توجه به شیب معابر در تعمیر مواردی همچون آسفالت‌ریزی و نظارت عالیه بر این موضوع از سوی مدیریت شهری و غیره، در این زمینه می‌تواند مثمر ثمر واقع شود.
در ادامه دبیر گروه تخصصی شهرسازی نظام مهندسی ساختمان کشور نیز با اشاره به اینکه در بحث جمع‌آوری آب‌های سطحی و مدیریت آن قواعد ویژه‌ای از سوی وزارت کشور مبنی بر جداسازی آب‌ها در شهر‌ها مورد توجه قرار گرفته، اظهار کرد: این مهم می‌بایست از سوی مدیریت شهری و نیز وزارتخانه متولی مورد توجه قرار گیرد.
محمدخلیل البرزنیا با تأکید بر اینکه متأسفانه عدم توجه به این موضوع، عدم نظارت بر عملکرد گروه‌های پیمانی در تعمیر آسفالت و غیره مزید بر علت شده که در پی بارندگی شاهد آب‌گرفتگی در معابر شهری هستیم، تصریح کرد: عدم توجه به موضوع هیدرولوژی شهری در پروژه‌ها و همچنین طراحی شهری نیز خود مسئله دیگری است که تبعات اسف‌باری را در پی بارندگی‌ها، به دنبال دارد.
وی با اشاره به اینکه یکی از تبعات این مهم را همواره در پی بارندگی‌ها در شهری همچون همدان در بحث آب‌گرفتگی میدان پژوهش و نیز میدان مدرس شاهد هستیم، اذعان کرد: در هیدرولوژی شهری توجه به حوزه آبریزی، مسیر‌ها، جریان روان‌آب و شرایط جوی ‌در مسیرها و معابر شهری، می‌بایست مورد توجه قرار گیرد؛ حال آنکه در مثال فوق هرساله شاهد آن هستیم که آب‌های سطحی ناشی از بارندگی‌ها در شیب تند از مناطقی همچون پردیس، متخصصین، دره‌مرادبیگ و غیره جریان پیدا کرده و در گلوگاهی همچون میدان قائم و مدرس به‌دلیل عدم هم‌خوانی راه آب با حجم جریان آن، منجر به آب‌گرفتگی معابر می‌شود.
البرزنیا با اشاره به اینکه عدم توجه به اصل هیدرولوژی در طراحی شهری و به‌ویژه اجرای پروژه‌ها باعث شده که در بسیاری از موارد به‌جای اینکه آب در مسیل و جوی‌ها جریان پیدا کند در سطح معابر و روی آسفالت خیابان‌ها روان شود، خاطرنشان کرد: علاوه‌بر این عمق و پهنای جوی آب‌ها در برخی نقاط شهر، پاسخگوی آب حاصل از بارندگی‌ها نیست.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، در آستانه فصل بارش ضرورت برقراری نظم و ایجاد محیطی امن برای شهروندان، مستلزم برنامه‌ریزی جامع، طراحی و مدیریت آب‌های سطحی است که این امر می‌تواند در قالب یک روش کارآمد، در شهرها دنبال شود. زیرا در شهری همچون همدان که دارای رودخانه‌های فصلی است، علاوه‌بر سیلابه‌های ناشی از طغیان رودخانه‌ها، نوع دوم سیل‌زدگی شهر ناشی از لبریز شدن شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی است که خود ناشی از وقوع رگبارهای شدید در سطح شهر بوده و بروز وضعیت مذکور نیز ناشی از کمبود ظرفیت این شبکه‌ها است.
این درحالی است که مهار روان‌آب‌های سطحی و بهره‌برداری مناسب از آن‌ها، می‌تواند راهکاری مناسب برای جلوگیری از هدررفت آب و تبدیل تهدید به فرصت باشد؛ بنابراین منطبق با اصل توجه به هیدرولوژی شهری، تعیین عرصه‌های مستعد تولید روان‌آب، سیل و مناطق در معرض آب‌گرفتگی، یکی از عوامل مهم تعیین‌کننده در موفقیت طرح‌های کنترل سیلاب است که متأسفانه در پی عدم توجه به این اصل، ساخت‌وسازهای بدون برنامه، طراحی و احداث آب‌گذرها بدون درنظر گرفتن شیب و شکل زمین، بالاترین نقش را در آب‌گرفتگی معابر شهری همچون همدان دارند.
به دیگر سخن در شرایطی که شبکه زهکشی به شکل مناسبی طراحی نشده باشد، موجب تمرکز بیشتر روان‌آب‌ها در مناطق با شیب کمتر می‌شود و یا از به هم پیوستن روان‌آب‌های متعدد در نقاطی با شیب بیشتر، جریان‌های سیلابی با تخریب قدرت زیاد، تشکیل می‌شود.
بنابراین یکی از فعالیت‌های کلیدی در حوزه عمران و بهسازی شهری، می‌بایست معطوف به جمع‌آوری، هدایت و مدیریت روان‌آب‌های سطحی باشد.

طاهره ترابی مهوش