مسجد جامع همدان تنها یک اثر تاریخی، مذهبی نیست بلکه به‌دلیل قرارگیری در بافت بازار و ارتباط نزدیک با میدان مرکزی شهر، امکان ارتباط با خیابان‌های اصلی و راسته‌ها و کوچه‌های سرپوشیده به تبعیت از یک سنت در معماری اسلامی ایران، سبب شده تا باوجود توسعه و نوسازی شهر همچنان مثل یک مرکز ثقل اجتماعی در شهر پابرجا بوده و جلوه‌نمایی کند.
البته طی ادوار مختلف و در راستای حفظ و ادامه کاربری ساختمان مسجد و بافت‌های تجاری و تولیدی اطراف آن بارها مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته، با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد که به‌جز قسمتی از مجموعه بازار که طی چند دهه اخیر نوسازی شده اما بخش قابل توجهی از بافت اطراف از نظر کالبد فیزیکی دستخوش تغییرات نامطلوب شده و حتی به‌دلیل برخی تعمیرات غیراصولی و بازسازی‌های بی‌قاعده و غیر تخصصی، روند فرسایشی و تخریب سریع‌تری نسبت به گذشته دارد.
البته به‌دلیل سابقه تاریخی و وجود بافت‌های فرسوده و ناایمن در مرکز شهر همدان، این امر چندان عجیب نیست اما مسئله این است که سازه مسجد جامع همدان و فضای اطراف، به‌عنوان کانون و هسته تاریخی شهر متمایز از بافت‌های حاشیه‌ای بوده و نه‌فقط از جمعیت اصلی و جریان زنده زندگی تهی نیست بلکه برعکس شاهد رشد فعالیت اقتصادی به‌مراتب بیشتری نسبت به گذشته بوده که همین امر توجه و دقت در موضوع آن‌ را صدچندان می‌کند.
به اعتقاد بسیاری کارشناسان و صاحب‌نظران نه‌فقط وضعیت ظاهری بلکه ساختار زیربنایی و بُن و پی این منطقه به گونه‌ای است که نشان می‌دهد عمده طرح‌های ساخت و ساز که با تأکید بر مداخله از نوع حفاظتی و بهسازی بافت قدیم شهر که با هدف باززنده‌سازی و ارائه ارزش‌های تاریخی، معماری و هنری تعریف و اجرا شده، نه‌تنها موفق نبوده بلکه ساختار این بافت‌ها را نیز به شکنندگی نزدیک‌تر کرده که کم و کیف وقوع برخی سوانح و حوادث خسارت‌بار عمدتاً مالی مثل حریق در مغازه‌ها، ریزش و تخریب دیوارها و ساختمان‌های فرسوده دلیل بر این ادعاست.
در این خصوص آنچه مهم است لزوم توجه به شناخت بافت شهری و بازبینی میزان دوام و قدرت تحمل ابنیه موجود، داشتن پیش‌فرض‌های نزدیک به حقیقت از صدمات و خسارات احتمالی، امکانات و... است که می‌تواند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مدیریت در امر امدادرسانی و اولویت‌بندی در تقسیم‌بندی نقاط آسیب‌دیده و تخصیص نیرو و امکانات لحاظ شود.
این موضوع از آن رو با اهمیت تلقی می‌شود که بخش عمده‌ای از ابنیه موجود در پیرامون مسجد جامع همدان (حد واسط پیاده‌راه اکباتان و خیابان باباطاهر) به‌دلیل وجود بافتی فرسوده تاب تحمل برخی حوادث را نداشته و در صورت بروز هر گونه تکانه و یا رخداد طبیعی یا انسانی، متحمل خسارات و ضایعات بیشتری نسبت به دیگر ساختمان‌های نوساز خواهند شد.
البته نباید از نظر دور داشت که طی سال‌های گذشته برنامه‌های تخصصی و جدیدی برای بهسازی، تحکیم و ایمن‌سازی این منطقه خاص از شهر به تصویب مدیران شهری رسیده و بعضاً در شرف اجرا نیز قرار دارد.
با این حال بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند که عمده این اقدامات نه‌تنها به‌صورت کامل قابل اجرا نیست بلکه این تصور نیز وجود دارد که در صورت بروز هرگونه حادثه و رخداد به علت عدم انطباق سناریو و یا عملکرد تمرینی با شرایط میدانی در قالب نواقص و همچنین معایب و مشکلاتی چون کمبود مهارت و تجربه نیروی انسانی، فقدان زیرساخت‌های کمک‌رسانی، عدم آگاهی از شرایط روحی و روانی جامعه، تنگی معابر، عدم امکان دسترسی امداگران و ماشین‌آلات امدادی و... بیشتر به آشفتگی اوضاع، از دست رفتن فرصت نجات جان مصدومان، هدررفت منابع انسانی و مالی و به موازات آن تخریب و وارد آمدن صدمات بسیار به مواریث فرهنگی و تاریخی غیر قابل ترمیم و تکرار خواهد انجامید تا یک مدیریت پیشگیرانه و یا امدادرسانی در موقع لزوم.
این کارشناسان با اشاره به اینکه درخصوص پیشگیری، با تشدید نظارت‌ها، اعمال قوانین لازم‌الاجرا درخصوص ساخت و ساز بناها و الزامی ساختن مقاوم‌سازی و استاندارد‌سازی و یا برنامه‌های آموزشی به فعالان تجاری و مالکان می‌توان به نتایج مثبتی دست یافت اما به این نکته نیز تأکید ویژه دارند که این اقدامات به‌تنهایی کافی نیست بلکه لزوم نظارت سازمان‌یافته و جدیت در این امر، سرکشی، رصد و پایش دائم بر روند کلیه ساخت و سازها و تعمیرات و سطح تاب‌آوری ابنیه در برابر حوادث و تکانه‌ها، نخستین قدم اساسی در این حرکت محسوب می‌شود، البته این همه نیز در حالی است که شواهد موجود بیانگر روندی غیر از این الزامات و بایستگی‌هاست.
*در محاصره معابر تنگ و ساختمان‌های لرزان
و اما بی‌شک در گذر و نظری سطحی به فضای اطراف مرکز شهر همدان و به‌صورت خاص ابنیه موجود در حوالی مسجد جامع در حد واسط پیاده‌راه اکباتان و خیابان باباطاهر، برجسته‌ترین موضوعی که برای هر بیننده جلب توجه می‌کند وجود یک بافت به‌شدت فرسوده و رنگ و رو رفته از مغازها و واحدهای تولیدی است که عموماً نیز در دوسوی معابری تنگ و باریک برای خود جا خوش کرده‌اند.
منطقه‌ای بسیار پرتردد که نه‌تنها از دید کارشناسان بلکه حتی از منظر بسیاری از مردم عادی چندان نمی‌توان به استحکام، دوام و قوام ابنیه و سازه‌های موجود در آن تکیه و اطمینان داشت.
البته طی این سال‌ها و از سوی برخی مالکان برای ایجاد جذابیت بصری ضمن صرف هزینه‌های ریز و درشت، اقداماتی از قبیل نماسازی بیرونی، تغییر دکوراسیون داخلی، پارتیشن‌بندی، ویترین‌سازی، رنگ‌آمیزی و نورپردازی و... صورت گرفته و سعی شده تا جای ممکن ضمن حفظ ظاهر کسی متوجه خطرات نهفته در بن و پی ساختمان‌ها نشود اما با این حال کم هم نیستند واحدهایی که بدون توجه به همین ظاهرسازی‌ها در همان اتاق‌ها و چهاردیواری‌های رو به تخریب همراه با دیوارهای نم‌زده و سقف‌های سوراخ مشغول کار بوده و بی‌توجه به خطرات نهفته در این بناها در حال استفاده حداکثری از باقی‌مانده روزهای عمر آن‌ها هستند.
اگر به این فرسودگی و کاهش تاب‌آوری غیر قابل گریز که به‌مرور زمان ایجاد شده و روزبه‌روز نیز در حال افزایش است موضوعات دیگری از قبیل؛
- دست‌اندازی‌ها و تعمیرات غیراصولی برای نماسازی، ایجاد انبار و افزایش فضا که بعضاً منجر به کاهش تاب‌آوری بناها شده
- وجود و اجرای سیستم‌های برق‌کشی غیر استاندارد و فرسوده و قدیمی
- استفاده از انواع و اقسام چراغ و بخاری‌های گازی و نفتی دست‌ساز و هیترهای برقی
- انباشت مواد سوختنی و با قابلیت اشتعال سریع بدون توجه به خطرات احتمالی و یا الزامات نگهداری آن‌ها
- فقدان وسایل و ملزومات ایمنی مناسب با هر واحد یا راسته از قبیل کپسول آتش نشانی و جعبه کمک‌های اولیه
- وجود سیم‌کشی‌های قدیمی عمومی و انشعاب‌گیری‌های بعضاً غیر قانونی
- انسداد معابر و راه‌های فرار انباشت وسایل در میانه راه
و مواردی از این دست را هم اضافه کنیم، ناخواسته باید پذیرفت که این فضا همچون یک بمب ساعتی لحظه به لحظه در حال نزدیک شدن به لحظه صفر و وقوع فاجعه غیر قابل تصور است.
البته در پاسخ به این پرسش که آیا مالکان و فعالان، توان و اراده‌ای برای تعمیر و نوسازی دارند؟ در صورت تمایل، موانع اداری و مدیریتی مانع از این کار می‌شود؟ نیز بحث‌های فراوانی وجود دارد.
در مقابل گروهی از افراد با اشاره به لزوم نوسازی و ایجاد فضای کسب و کار بهتر، معتقدند سرمایه مالی لازم برای این کار را ندارند و دولت باید به آن‌ها مساعدت‌های ویژه کند؛ اما برخی دیگر نیز از موانع دست و پاگیر اداری سخن به میان آورده و با اشاره به تاریخی بودن بناها معتقدند هرچند بعضاً شهرداری مخالفت خاصی درخصوص انجام برخی تعمیرات و نوسازی‌ها ندارد اما میراث فرهنگی اجازه این کار را نمی‌دهد.
در این بین گروهی نیز با تأکید بر لزوم حفظ بافت تاریخی اما ادامه این روند را ناایمن توصیف کرده و معتقدند روزی نیست که آتش‌نشانی و مدیریت بحران شهر و استان اقدام به صدور اطلاعیه و هشدار درخصوص مشکلات و خطرات موجود نکند اما اگر قرار باشد بافت‌های تاریخی حفظ شده و مالکان در آن‌ها دست‌اندازی نکنند، نهادهای متولی نیز باید ضمن مشخص کردن تکلیف کسبه و فعالان تجاری، سهم بیشتری از مسئولیت را برای ایمن‌سازی و افزایش تاب‌آوری بناها متقبل شده و این وضعیت رو به شکنندگی را ساماندهی کنند.
البته در این میان نیز هستند کسبه و فعالان تجاری که بدون توجه به همه این حرف و حدیث‌ها و یا احتمال وقوع اتفاقات همچنان مشغول کار خود بوده و همه‌چیز را به امید خدا و دست تقدیر سپرده و فقط منتظر هستند تا ببیند نهایتاً چه اتفاقی رخ داده و یا چه برنامه همگانی لازم‌الاجرایی تصویب و اجرایی می‌شود تا آن‌ها نیز مجبور شوند با بقیه کاسبان و مالکان هم‌قدم و همراه شوند.
*فقدان برنامه مشخص، بلاتکلیفی و یک خطر بزرگ
اگرچه متولیان، مسئولان و یا مدیران شهری دائماً در نشست‌های خبری، مصاحبه‌ها و حتی همایش‌ها و جلسات بازآفرینی شهری از لزوم ایمن‌سازی بافت‌های فرسوده به‌ویژه در رینگ مرکزی شهر سخن رانده و در عین حال تأکیدات ویژه‌ای نیز بر حفظ شاکله تاریخی این منطقه دارند و برخی اقدامات در راستای ایمن‌سازی این مجموعه صورت‌گرفته اما درگفت‌وگو‌های خبرنگار سپهرغرب با برخی کسبه و فعالان تجاری اطراف مسجد جامع همدان حد واسط خیابان باباطاهر و پیاده‌راه اکباتان، عموماً نشان‌دهنده نوعی کُندی و حتی فقدان برنامه مشخص و بلاتکلیفی درخصوص تعیین تکلیف بافت‌های فرسوده و در معرض تخریب و مقاوم‌سازی بافت‌های ارزشی و میراثی در این محدوده است.
به باور و بیان این افراد که عموماً به‌عنوان فعال تجاری کسبه مالک و یا مستأجر در این مجموعه گفت‌وگو‌ها شرکت کردند؛
- حفظ بنای تاریخی مهم است اما قطعاً حفظ جان مردم و سرمایه کسبه نیز به همان میزان اهمیت دارد؛ پس بنابراین باید بر اساس اولویت‌بندی‌ها به این اقدام همت گمارد.
- داستان اجرای تعمیرات و بازسازی در این منطقه خاص سالیان دراز است که در یک دوگانه بلاتکلیفی از قبول شهرداری و ممانعت میراث فرهنگی گرفتار آمده است.
- اگرچه اقدامات صورت‌گرفته در راستای بازسازی و زنده‌نمایی بافت تاریخی مؤثر بوده اما درخصوص ایمن‌سازی بافت‌های غیر ارزشی امیدوارکننده نیست.
- به دلایلی و به‌خصوص عدم تعمیرات اصولی در بن و دیوار از یک‌سو و تکیه اصلی بر نماسازی بسیاری از ابنیه موجود با سرعت بیشتری رو به فرسایش و تخریب می‌روند.
- برخی ساختمان‌های غیر تاریخی و ارزشی به‌دلیل بی‌توجهی و فراموشی و یا حتی دست‌اندازی‌های غیر اصولی بسیار ضعیف و شکننده شده‌اند بنابراین ضروری است که در اسرع تعیین تکلیف شوند اما به دلایل مشخص این امر به تعویق افتاده
- به‌دلیل داشتن دیوارو سقف مشترک و متعاقباً یکپارچگی و همجواری زیربنایی بناها نمی‌توان هر بنا را به‌صورت کاملاً مستقل از دیگری تعمیر یا نوسازی کرد و این کار نیارمند یک حرکت گسترده است.
- طی سال‌های اخیر مواردی از حریق و آتش‌سوزی و یا فرو ریختن سقف و فرونشست کف برخی بناها دیده شده که نیازمند چاره‌اندیشی و تعمیرات اساسی و بنیادین است؛ بنابراین ضروری است که مدیریت شهری و میراث با یک کارگروه مشخص و البته با همکاری مالکان و کسبه نسبت به این امر همت گمارند.
- هرگونه اقدام به تعمیر و بهسازی و یا نوسازی مستلزم تعیین تکلیف وضعیت کسبه و معیشت و درآمد آن‌ها طی دوره بازسازی و مرمت است که همین مسئله کار را با مشکلات متعدد مواجه می‌کند.
- به‌دلیل فقدان سیستم فاضلاب و گرفتگی کانال‌ها از یک‌سو و عدم کشش ناودان‌ها در فصول بارش بارها شاهد آب‌گرفتگی و یا نشست باران رطوبت به درون مغازه‌ها و متعاقباً نم‌زدگی بن و پی ساختمان‌ها در این منطقه خاص هستیم که خود مؤثرترین علت در تشدید فرسودگی است.
- استفاده از سیم‌کشی‌های غیراصولی، چراغ و بخاری‌های نفتی و گازسوز دست‌ساز و یا غیراستاندارد توسط بسیاری از مغازه‌داران مهم‌ترین علت در بروز حوادث بوده که تاکنون نه برنامه مشخصی برای جبران این نقیصه تعریف شده و نه برخورد جدی و مؤثری با عاملان این مسائل شده است.
- اجرای طرح مسقف کردن بازارها و راسته‌های اطراف این مسجد یا بسیار قدیمی و فرسوده است و یا غیر اصولی و دارای مشکل؛ بنابراین در مواقع بارش باعث مشکلات بسیاری برای کسبه می‌شود گو آنکه عدم تسطیح کف‌سازی این معابر نیز باعث آبگرفتگی مسیر می‌شود.
وجود یک بافت ناهمگون از اصناف و مشاغل گوناگون و تبعات فعالیت آن‌ها در این منطقه (باوجود داشتن یک جاذبه بصری و اقتصادی) یکی از مهم‌ترین علل امکان و یا کُندی برنامه ساماندهی و تعیین تکلیف فضای فیزیکی و ایمنی این محدوده است.
بسیاری بر این باورند که در صورت بروز هرگونه خسارت اعم از جانی یا مالی ناشی از تخریب ریزش و یا فرونشست مسئولیت مدیریت شهری همدان و نهادها و سازمان‌ها بسیار زیاد و سنگین خواهد بود و باید پاسخگو باشند.

عباس سریشی