همه ما نخستین تصویری که از آبادانی در ذهن‌مان ایجاد می‌شود مزارع و باغات وسیع است درواقع رویش گیاهان برای ما که پای درخاک کره زمین داریم نویدبخش حیات بوده و کیست که نداند تمام دل‌انگیزی سبزه‌زارها به زلف آب گره خورده است اما آنچه که اکنون از خبرها به دست می‌آید این است که حال آب خوب نیست و اگر اوضاع به همین منوال ادامه یابد حال کره زمین خوب نخواهد بود و نقطه شروح بحران از حوزه کشاورزی و تامین غذا خواهد بود که دیر زمانی است ناقوس‌های خطر در مزارع به صدا درآمده‌اند از آنجائیکه بیشترین بخش آب مصرفی دنیا به بخش کشاورزی اختصاص دارد و با رشد جهانی جمعیت، میزان تولید جهانی غذا و به دنبال آن تولیدات در بخش کشاورزی افزایش یافته اما بخش قابل‌توجهی از جمعیت جهان با مشکل آب مواجه هستند و کشاورزان تنها راه پیش‌روی خود را تعمیق چاه‌های آب می‌دانند تا بدانجا که در استان همدان برخی چاه‌ها به گل رسیده‌اند و دیگر حتی آب بی‌کیفیت هم ندارد و این می‌تواند نقطه آغاز چالش جدی امنیت غذایی جوامع باشد
براین اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درخصوص نقش آب درکشاورزی و وضعیت بهره‌آوری آب دراین حوزه گفتگویی را با دکتر جهانگیر پرهمت، استاد مهندسی کشاورزی، گروه پژوهشی هیدرولوژی و توسعه منابع آب، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
استاد عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با تاکید بر اینکه این یک امر بدیهی است که بدون آب کشاورزی معنا پیدا نمی‌کند،گفت: دراین بین‌آنچه شرایط را برای کشور ما دربحث تامین آب کشاورزی بغرنج می‌کند ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرارگرفته دارای بارندگی‌های پراکنده و فصلی است.
دکتر جهانگیر پرهمت با بیان اینکه در تامین آب کشاورزی اصل بر بهره‌بردن از نزولات آسمان است افزود: در حال حاضر با توجه شرایط جغرافیایی کشور ما کشاورزی عمدتا متکی به منابع زیرزمینی است.
وی با تاکید براینکه عمده نیاز آبی بخش کشاورزی درکشور از نیمه دوم بهار آغاز و تا اوایل پاییز ادامه پیدا می‌کند، تصریح کرد: مسئله اینجاست بنابه شرایط جغرافیایی عمده بارندگی‌ها در نیمه دوم یعنی فصل زمستان و اوایل بهار اتفاق می‌افتد بنابراین ما در فصلی که نیاز آبی برای کشاورزی داریم بارندگی قابل توجهی را شاهد نیستیم.
پرهمت با تاکید براینکه بنا به شرایط اقلیمی بیش از 90 کشاورزی درکشور متکی به منابع‌زیرزمینی است، تصریح کرد: با توجه به آنچه عنوان شد می‌توان گفت آب رکن اصلی تولیدات کشاورزی و تامین امنیت غذای کشور را تشکیل می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه در بین منابع آب قابل دسترس بیش از 55 درصد از منابع آب زیرزمینی ذخیره‌شده درآب‌خوان‌ها طی هزار سال است تصریح کرد: کمبود بارندگی‌ها درفصلی که به لحاظ کشاورزی ما نیاز آبی بیشتری داریم محدودیت جدی برای کشاورزی درایران ایجاد کرده است.
پرهمت با تاکید براینکه این محدودیت باعث‌شده کشاورزی ما عمدتا وابسته به پایه رودخانه‌ها و منابع آب زیرزمینی آبخوان‌ها باشد یا بخش اندکی اگر مازاد بر مصرف صنعت درکشور پشت سدها آب وجود داشته باشد آن را به کشاورزی تخصیص دهند، خاطر نشان کرد: آنچه مسلم است اینکه عمده منابع آبی ذخیره شده در پشت سدها به ترتیب در سه اولویت شرب، صنعت و درنهایت کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد بر این اساس عمده منابع آبی کشاورزی جریان‌های سطحی پایین رودخانه‌ها و منابع آب زیرزمینی آبخوان‌ها است که امروز به دلیل برداشت بی‌رویه از آن‌ها مورد تهدید جدی قرار گرفته و ما در این زمینه نیاز به بازنگری جدی در مدیریت حکمرانی منابع آب داریم.
این استاد تمام مهندسی منابع آب با تاکید براینکه متاسفانه برداشت‌های بی‌رویه صورت گرفته از آب‌خوان‌ها باعث‌شده که این منابع تحت هجوم آب شور قرار گیرند، اذعان کرد: علاوه براینکه فعالیت‌های انسانی دربخش‌های مختلف آلاینده‌هایی را به این منابع آب زیرزمینی وارد می‌کند که هم به جهت کمی و هم از نظر کیفی آبخوان‌ها که امروزه عمده منابع مورد نیاز آب کشاورزی را تشکیل می‌دهند را با مشکل جدی کمبود منابع آب و کاهش کیفیت روبرو کرده است.
*عدم بهره‌وری آب یکی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه کشاورزی
وی ادامه داد: دربحث بهره‌وری از آب نیز باید بگویم به استثنای برخی از محصولات گلخانه‌ای متاسفانه به طور متوسط در اغلب محصولات کشاورزی میزان بهره‌وری از آب پایین است.
وی با تاکید براینکه افزایش بهره‌وری از آب نیازمند کار ترویجی و آموزش و درعین حال ایجاد زیرساخت‌های سامانه‌های آبیاری است تصریح کرد: درواقع تمامی عناصر باید دست به دست هم دهند تا میزان بهره‌وری از آب در حوزه کشاورزی باتوجه به شرایط فعلی ارتقا پیدا کند.
وی با تاکید براینکه امروز در سطح بین‌الملل میانگین بهره‌وری از آب حدود 1.6 دهم کیلوگرم محصول به ازای یک متر مکعب آب است گفت: درحالی‌که در کشور ما متوسط بهره‌وری از آب 1.3 دهم کیلوگرم به ازای مصرف یک متر مکعب است که این مهم خود تهدید جدی برای منابع آب و به تبع آن کشاورزی است چراکه دراین صورت باید آب بیشتری از منابع زیرزمینی برداشت شود که این امر در شورتر شدن آب آب‌خوان‌ها تاثیر مستقیم خواهد داشت.
*تزریق مصنوعی یکی از راه‌هایاحیای آب‌خوان‌ها
وی با تاکید براینکه امروز بنا به ضرورت می‌بایست نسبت به تعادل‌بخشی سطح آب آب‌خوانها از طریق تزریق مصنوعی آب و کاهش برداشت از آن‌ها اقدام شود تصریح کرد: این مهم به احیای آب این منابع درمسیر رونق کشاورزی کمک شایانی خواهد کرد.
پرهمت با اشاره به اینکه یقینا کیفیت آب یک فاکتور مهم در افزایش تولید و میزان عملکرد است، اذعان کرد: آنچه مسلم است با شور شدن آب کشاورزی این شوری در خاک رسوب کرده و میزان و کیفیت عملکرد آن را کاهش خواهد داد.
*کاهش کیفیت آب میزان برداشت محصول را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد
وی با تاکید براینکه کیفیت پایین آب نهایتا تولید محصولات را در واحد سطح کاهش می‌دهد اذعان کرد: متاسفانه امروز آب شور در اطراف آب‌خوان‌ها در بسیاری از مناطق مرکزی ایران به سمت آب‌های شیرین درحال حرکت است زیرا سطح آب دراین مناطق بسیار پایین رفته و این امر تهدید جدی در حوزه کشاورزی محسوب می‌شود.
وی با تاکید براینکه ادامه این روند می‌تواند حتی آب شیرین را از حیّز انتفاع ساقط کند تصریح کرد: از طرفی همانطور که پیشتر عنوان شد آلاینده‌های متعددی متاسفانه از طریق فاضلاب‌های حاصل از توسعه شهری و صنعتی وارد منابع آبی می‌شود که این مهم نیز تهدید جدی برای کیفیت آب که رکن اساسی درعملکرد محصولات کشاورزی است محسوب می‌شود.
پرهمت با تاکید براینکه همواره درخصوص سهم کشاورزی از آب در دسترس کشور اختلاف نظر وجوددارد، اذعان کرد: کارشناسان معتقدند بخشی از آبی که ممکن است واقعا برای کشاورزی مصرف نشود را امروز به حساب بخش کشاورزی می‌گذارند
وی با تاکید براینکه در تحقیقاتی که کارشناسان کشاورزی انجام داده‌اند سهم کشاورزی از منابع موجودآب چیزی بین 70 تا 72 درصد است اذعان کرد: مسلما آن بخش از آب رودخانه‌ها که در مسیر خود وارد کانال‌های خاکی شده و در زمین نفوذ کرده و به آب‌های زیر زمینی می‌پیوندد را نباید جزو سهم کشاورزی از آب مصرفی در نظر گرفت بنابراین احتساب سهم 90 و چند درصدی برای بخش کشاورزی با درنظر گرفتن این حقیقت غیر قابل پذیرش است.
استاد عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با تاکید براینکه دربحث آب ما درکشور نیازمند حکمرانی فرادستگاهی به ویژه دربحث منابع آب زیرزمینی هستیم، گفت: آنچه مسلم است اینکه امروز منابع آبی ما هم به لحاظ کمی و هم کیفی با تهدید جدی مواجه هستند و این یک واقعیت است که حمکرانی آب دراین بخش بسیار ضعیف عمل می‌کند.
مع‌الوصف چنان‌که گفته شد باتوجه به تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌های مفید برای کشاورزی، استفاده بی‌رویه از منابع آبی تهدید جدی برای ادامه حیات آب‌خوان‌ها و در نتیجه حوزه کشاورزی محسوب می‌شود از سوی دیگر ایران در ارتباط با ناکارآمدی شبکه توزیع آب خود، به ویژه در بخش کشاورزی، مشکلات دیرینه دارد. استدلال این است که توجه به تولید غذا بدون بهبود بهره‌وری آبیاری دلیل اصلی افزایش بیش از حد خشکی ذخایر آب زیرزمینی در ایران بوده است. در اینجا، اضافه برداشت بیش از حد آب‌خوان شرایطی قلمداد شده که در آن کل آب برداشت شده توسط انسان از میزان شارژ طبیعی در یک دوره معین بیشتر بوده است. این درشرایطی است که امروز به دلیل خشکسالی اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی وضعیتی را نشان می‌دهد که در آن ذخایر آب زیرزمینی حتی در سال‌های مرطوب هیدرولوژیکی قادر به بازیابی کامل نیستند. به طوریکه به گفته کارشناسان حدود 76درصد از سطح آبخوان ایران (77درصد از کل سطح کشور) با اضافه برداشت مواجه هستند. اگر این روند معکوس نشود، شرایط موجود و ادامه اضافه برداشت می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد و امنیت اجتماعی-اقتصادی و زیست محیطی کل ایران را به خطر اندازد.