یکی از مؤلفه‌هایی که در اقتصاد شهرها مورد بحث قرار می‌گیرد، مدیریت اقتصادی شهر است. موتور اقتصادی کشور در شهرها شکل می‌گیرد؛ بنابراین این موتور اقتصادی نیازمند مدیریت قدرتمند و یکپارچه‌ است و هنگامی که این وضعیت تحقق پیدا نکند، یک شهر نمی‌تواند رشد کند و گرفتار مشکلات متعددی می‌شود.
با بررسی تولید کشور درمی‌یابیم که سهم شهرها از تولید ناخالص داخلی کشور (GDP) 72.5 درصد و سهم روستاها 27.5 درصد است؛ این درحالی بوده که 74 درصد جمعیت کشور در شهرها زندگی می‌کنند (به نقل از dolat.ir).
کلان‌شهر همدان با جمعیتی بیش از 710 هزار نفر و با دارا بودن جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوان، ظرفیت زیادی برای توسعه اقتصادی دارد؛ اما در سال‌های اخیر با چالش‌هایی از قبیل توسعه نامتوازن شهر، ترافیک، سد معبر، مشکلات مربوط به حاشیه‌نشینی، بازارهای روز، کمبود منابع و بودجه برای طرح‌ها، سوء‌مدیریت‌ها، پسماندها، سگ‌های ولگرد، حقوق و دستمزد کارکنان شهرداری، آسفالت معابر، پُل‌های عابر پیاده، حمل‌ونقل شهری، تکدی‌گری و غیره، مواجه بوده که بیانگر عدم بهره‌برداری مناسب از ظرفیت‌های شهری است.
همان‌طور که نماینده مردم همدان در مجلس شورای اسلامی گفته است: «بیش از 80 درصد مشکلات شهر همدان به مدیریت شهری برمی‌گردد». فقدان برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در اداره شهر، از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی مدیریت شهری در همدان است؛ بنابراین باید با تدوین استراتژی‌های اقتصادی، در پی ایجاد شغل و ارتقای درآمدهای شهرداری بود و شخص شهردار در نوشتن راهبرد بلندمدت و شکل دادن به استراتژی اقتصادی شهر، نقش پُررنگ‌تری نسبت به سایر بازیگران ایفا می‌کند.
در این یادداشت با طرح موضوع اقتصاد شهری به دنبال یافتن راه‌ حل برای مشکلات شهر همدان هستیم و با استناد به صحبت‌های یکی از اعضای شورای اسلامی شهر همدان که گفته است چرا بخش مهمی از کارها در شهر همدان پیش نمی‌رود؟ به این موضوع می‌پردازیم. همچنین به سؤالاتی همچون علت عدم توافق اعضای شورای اسلامی شهر همدان چیست؟ و آیا نماینده شورای اسلامی شهر الزاماً باید مهندس عمران، معماری یا شهرسازی باشد؟ و رویکرد اقتصاد شهری چه کمکی به مدیران شهری می‌تواند بکند؟ نیز پاسخ خواهیم داد.
نکته نخست: در پاسخ به این سؤال که آیا نماینده شورای اسلامی شهر الزاماً باید مهندس عمران، معماری یا شهرسازی باشد؟ باید گفت جنس مدیریت در شورا صرفاً از نوع فنی نیست. بلکه مهارتی بوده که در سطوح بالاتر مدیریتی است؛ یعنی نماینده مردم در شورا بودن، مهارتی از جنس «بینش» یا کانسپچوال (Conceptual) می‌خواهد و نه دانش؛ آن‌هم در مدیریت، نه در دیگر حوزه‌ها.
نماینده شورای اسلامی شهر قرار نیست سر ساختمان برود. بلکه قرار است با شم مدیریتی تصمیم کلان بگیرد، استراتژی بچیند که مثلاً آیا امکان به‌‌وجود آوردن یک سیستم حمل‌ونقل مؤثر و مفید در یک منطقه شهری هست یا خیر؟ نماینده مردم در شورا باید قدرت تصمیم‌گیری داشته و تخصیص منابع بلد باشد؛ همچنین می‌بایست مهارت کار تیمی و همکاری اثربخش برای دستیابی به اهداف داشته باشد که متأسفانه ما مهارت لازم برای انجام کار گروهی را نداریم، همان‌طور که در ارزیابی‌های اخیر بین‌المللی نیز این موضوع اثبات شده است؛ به‌طوری که جمهوری اسلامی ایران در سال 2023 براساس شاخص‌های ترکیبی توسعه (373 شاخص در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست‌محیطی و فردی) رتبه 122 در بین 154 کشور را دارا است؛ اما در شاخص‌های فردی توسعه (که شامل 41 شاخص است)، ایران رتبه 69 در بین 154 کشور را دارد. جالب‌تر آنکه در شاخص فردی مهارت‌های استارت‌آپی، 27 رتبه از متوسط جهانی بهتر است.
نکته دوم: جایگاه اقتصاد شهری (Urban economic) در برنامه‌های مدیریت شهری همدان به‌عنوان یکی از نقاط ضعف این شهر مطرح است و مقامات محلی معتقد هستند که بهبود وضعیت اقتصادی باید در اولویت برنامه‌های مدیریت شهری قرار گیرد تا بتوان به توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی شهروندان دست‌ یافت، در این راستا توجه به اشتغال، بهبود زیرساخت‌ها و ایجاد بسترهای مناسب برای سرمایه‌گذاری ازجمله راهکارهای پیشنهادی جهت تقویت اقتصاد شهر همدان است، اقتصاد شهری نقش بسیار مهمی در تسهیل برنامه‌ریزی و توسعه زیرساخت‌ها دارد. رویکرد اقتصاد شهری می‌تواند با برنامه‌ریزی اقتصادی صحیح به شهرداری‌ها در تأمین مالی پروژه‌ها از طریق عوارض ارزش‌افزوده، عوارض کالا و خدمات، عوارض سوخت، عوارض خودرو، عوارض و درآمد صدور پروانه ساختمانی، سایر منابع محلی درون‌شهری و همچنین سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، کمک کند.
با ایجاد سیستم‌های اقتصادی شفاف، به شهرداری‌ها در نظارت بهتر بر هزینه‌ها و درآمدها نیز کمک می‌شود که خود باعث افزایش اعتماد عمومی، بهبود خدمات و رضایت شهروندان خواهد شد.
نکته سوم: در حوزه اقتصاد شهری، مسائل مربوط به ساختار و عملکرد شهرها به‌طور دقیق مورد بررسی قرار می‌گیرند. اقتصاد شهری با طرح سؤالات کلیدی می‌تواند به درک بهتری از چالش‌ها و فرصت‌های موجود در محیط‌های شهری کمک می‌کند که شامل موارد زیر است:
* چگونه زمین استفاده می‌شود؟
تصمیمات مربوط به تخصیص زمین یکی از مسائل حیاتی در اقتصاد شهری است. این سؤال به بررسی آن می‌پردازد که چگونه فضای شهری برای فعالیت‌های اقتصادی، مسکونی، صنعتی و تفریحی تقسیم‌بندی می‌شود و چه عواملی بر این تصمیمات تأثیر می‌گذارند.
* عوامل تعیین‌کننده قیمت زمین چه هستند؟
در این زمینه، اقتصاددانان شهری به عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، دسترسی به خدمات عمومی و تقاضا برای مسکن یا فضای تجاری می‌پردازند؛ این سؤالات به درک بهتر از چرایی تفاوت‌های قیمت زمین در مناطق مختلف شهر کمک می‌کند.
* چرا برخی از مناطق شهری نسبت به دیگر مناطق، رشد بیشتری دارند؟
این سؤال به تحلیل دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی توسعه نابرابر در شهرها می‌پردازد. عوامل متعددی می‌توانند در این نابرابری‌ها نقش داشته باشند؛ ازجمله دسترسی به منابع، زیرساخت‌ها و سیاست‌های دولتی.
* مشکلات ناشی از ترافیک و حمل‌ونقل چه تأثیری بر اقتصاد شهری دارند؟
ترافیک و ازدحام به‌عنوان یکی از چالش‌های بزرگ در شهرهای امروزی شناخته می‌شوند؛ سؤالات مربوط به تأثیرات اقتصادی در پی ترافیک، شامل هزینه‌های اقتصادی ناشی از کاهش بهره‌وری، زمان تلف‌شده و آلودگی هوا هستند.
* چگونه می‌توان به بهینه‌سازی توزیع درآمد در مناطق شهری پرداخت؟
توزیع نابرابر درآمد یکی از مشکلات جدی در شهرها به‌شمار می‌آید؛ سؤالات مرتبط با این موضوع شامل روش‌های بهبود شرایط اقتصادی برای ساکنان کم‌درآمد و همچنین بررسی سیاست‌های مالیاتی و هزینه‌های عمومی است.
* نقش بخش غیر رسمی اقتصاد در شهرها چیست؟
بخش غیر رسمی شامل مشاغل و فعالیت‌هایی است که به‌طور غیر رسمی و بدون نظارت قانونی انجام می‌شوند؛ این سؤال به بررسی اهمیت و تأثیر این بخش بر اقتصاد کلان‌شهری می‌پردازد.
* چگونه می‌توان با استفاده از سیاست‌های شهری، توسعه پایدار را تحقق بخشید؟
سؤالات در این زمینه به بررسی راهکارهای اقتصادی برای مدیریت منابع طبیعی، انرژی و زیرساخت‌ها می‌پردازند؛ به‌طوری‌ که نیازهای حال حاضر برآورده شود، بدون اینکه به توانایی نسل‌های آینده آسیب برسد.
* چگونه می‌توان به بهبود کیفیت زندگی در شهرها کمک کرد؟
این سؤال به بررسی عواملی مانند دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی و تفریحی می‌پردازد و به دنبال راهکارهایی برای ارتقای سطح زندگی در جوامع شهری است.
* رقابت بین شهرها چگونه شکل می‌گیرد؟
این سؤال به بررسی چگونگی شکل‌گیری رقابت بین شهرها در جذب سرمایه‌گذاری، نیروی کار و گردشگران می‌پردازد و به تحلیل استراتژی‌های توسعه شهری می‌انجامد.
* چگونه می‌توان به بهینه‌سازی سیاست‌های حمل‌ونقل عمومی پرداخت؟
این سؤال به بررسی کارآمدی سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و تأثیر آن بر کاهش ترافیک و آلودگی هوا می‌پردازد و به دنبال راهکارهایی برای بهبود دسترسی و کارآیی این سیستم‌ها است.
نکته چهارم: در پاسخ به این سؤال که ریشه اختلافات یا عدم توافقات شورای اسلامی شهر همدان که بر عملکرد و تصمیم‌گیری‌ها این نهاد تأثیر گذاشته، تیتروار به چند مورد اشاره می‌شود:
یکی از عوامل مهم، اختلاف‌ نظرهای بین اعضای شورا است؛ در بسیاری از موارد اعضای شورای اسلامی شهر همدان به‌دلیل دیدگاه‌های متفاوت در مورد مسائل کلان‌ شهری و پروژه‌های مختلف، دچار تنش و عدم توافق می‌شوند.
علاوه‌بر این، عدم تشکیل منظم جلسات شورا نیز یکی دیگر از عوامل کلیدی در بروز اختلافات است که این امر می‌تواند منجر به عدم توانایی در گرفتن تصمیمات مهم برای شهر شود و درنتیجه، پروژه‌ها و طرح‌های مهم متوقف می‌شوند و یا به تأخیر می‌افتند.
عامل دیگر، انتقادات و نارضایتی‌ها از عملکرد شهرداری و عدم شفافیت در مذاکرات و تصمیمات گرفته‌شده است.
درنهایت عواملی مانند فشارهای اجتماعی، انتظارات عمومی و نیز مسائل اقتصادی نیز می‌توانند بر توافقات شورا تأثیر بگذارند.
این مشکلات و چالش‌ها درمجموع موجب می‌شود که شورای اسلامی شهر همدان نتواند به نحو مؤثری به وظایف خود عمل کند و به حل مشکلات شهری و ارائه خدمات بهتر به شهروندان بپردازد.
* راهکارهای عملیاتی برای بهبود مدیریت شهری در همدان
با توجه به تحلیل انجام‌شده، پیشنهادهای زیر برای بهبود مدیریت شهری در همدان ارائه می‌شود:
* تدوین برنامه جامع توسعه اقتصادی
شناسایی دقیق ظرفیت‌های اقتصادی شهر و تدوین برنامه‌ای جامع برای توسعه آن‌ها.
ایجاد بستر مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی.
حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط.
توسعه گردشگری پایدار.
* بهبود زیرساخت‌های شهری
بهبود شبکه حمل‌ونقل عمومی.
توسعه زیرساخت‌های آب و فاضلاب.
بهبود شبکه‌های ارتباطی.
نوسازی بافت‌های فرسوده.
* شفافیت و مشارکت شهروندان
ایجاد سامانه‌های شفاف برای اطلاع‌رسانی در مورد تصمیمات و پروژه‌های شهری.
برگزاری جلسات منظم با شهروندان برای جمع‌آوری نظرات و پیشنهادات.
تشکیل شوراهای محلی برای مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌های محلی.
* تقویت ظرفیت‌های مدیریتی
برگزاری دوره‌های آموزشی برای مدیران شهری در زمینه‌های مختلف مدیریت شهری، اقتصاد شهری و برنامه‌ریزی شهری.
جذب نیروهای متخصص و کارآمد در شهرداری.
استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت شهری.
* توجه به مسائل زیست‌محیطی
تدوین برنامه‌های جامع برای کاهش آلودگی هوا و آب.
مدیریت پسماندهای شهری.
توسعه فضاهای سبز.
* نتیجه‌گیری
بهبود مدیریت شهری در همدان نیازمند یک رویکرد جامع و مبتنی بر مشارکت همه‌جانبه است؛ با اجرای راهکارهای پیشنهادی و با توجه به ویژگی‌های خاص شهر همدان، می‌توان به توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی شهروندان دست یافت.