پژوهشگران بی‌شک به‌عنوان موتور محرکه این فرآیند، نقش بی‌بدیلی در تولید دانش، نوآوری و هدایت جامعه به سمت آینده‌ای بهتر ایفا می‌کنند. پژوهشگران در ایران با چالش‌ها و موانع متعددی روبه‌رو هستند که مسیر فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی آن‌ها را دشوار کرده است. این مشکلات نه‌تنها بهره‌وری و کیفیت تحقیقات را کاهش می‌دهد، انگیزه پژوهشگران را نیز تحت تأثیر قرار داده و گاه موجب هدررفت سرمایه‌های انسانی می‌شود.
در زیر برخی از چالش‌های اصلی پژوهشگران آورده شده است:
الف) کمبود بودجه و حمایت مالی
تأمین مالی پژوهش‌های علمی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پژوهشگران در ایران است. بسیاری طرح‌های تحقیقاتی به‌دلیل نبود بودجه کافی یا عدم حمایت از سوی نهادهای دولتی و خصوصی متوقف می‌شوند. این امر منجر به کاهش انگیزه در میان پژوهشگران و اجرا نشدن پروژه‌های بلندمدت می‌شود. در حال حاضر، سهم بودجه پژوهش از تولید ناخالص داخلی در ایران به حدود نیم‌ درصد می‌رسد که پایین‌تر از میانگین جهانی و کشورهای پیشرفته است.
آلمان بیش از سه درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد و بخشی از این بودجه از طریق همکاری‌ صنعت و دانشگاه تأمین می‌شود. ژاپن، با سرمایه‌گذاری معادل 3.2 درصد از تولید ناخالص، به یکی از پیشگامان نوآوری و فناوری در جهان تبدیل شده است. کره جنوبی نزدیک به 4.5 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف تحقیقات و توسعه می‌کند و به‌عنوان الگویی برای کشورهای در حال توسعه شناخته می‌شود. آمریکا حدود 2.8 درصد از تولید ناخالص خود را برای پژوهش هزینه می‌کند که بخش عمده‌ای از آن از بودجه دولتی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تأمین می‌شود و چین با تخصیص 2.4 درصد از تولید ناخالص و روندی صعودی در افزایش بودجه پژوهشی، در حال تبدیل شدن به قطب علمی و فناوری جهان است. در این مقایسه، مشخص می‌شود بودجه پژوهش در ایران فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد.
این کمبود بودجه پیامدهای متعددی دارد؛ ازجمله اجرا نکردن پروژه‌های بلندمدت؛ بسیاری از پژوهشگران مجبور به انتخاب پروژه‌های کوچک و کم‌هزینه هستند که تأثیرگذاری علمی محدودی دارند. کاهش انگیزه پژوهشگران به معنای نبود حمایت مالی منجر به کاهش انگیزه برای ورود به حوزه تحقیق و توسعه که استعدادهای زیادی را به سمت فعالیت‌های غیرتحقیقاتی سوق داده است. ضعف در رقابت بین‌المللی، به این شکل که کشورهای با بودجه بالا توانسته‌اند به قطب‌های علمی تبدیل شوند، در حالی که ایران در بسیاری زمینه‌های کلیدی علمی جایگاه رقابتی مناسبی ندارد.
*راهکارها برای بهبود وضعیت بودجه پژوهش
افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص: افزایش این سهم به حداقل 1.5 تا 2 درصد در کوتاه‌مدت می‌تواند تأثیر مثبتی بر توسعه علمی کشور داشته باشد.
تشویق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی: ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای صنایع و شرکت‌ها می‌تواند مشارکت آن‌ها در تأمین مالی پژوهش‌ها را افزایش دهد.
ایجاد صندوق‌های پژوهشی مشترک: همکاری دولت و بخش خصوصی برای ایجاد صندوق‌های مشترک می‌تواند منابع مالی پژوهشی را تقویت کند.
توسعه زیرساخت‌های حمایتی: تخصیص بودجه برای تجهیز آزمایشگاه‌ها، ایجاد مراکز نوآوری، و تسهیل دسترسی به منابع علمی می‌تواند بهره‌وری پژوهشگران را افزایش دهد.
با توجه به اهمیت پژوهش در آینده‌نگری و توسعه پایدار، ارتقای بودجه پژوهشی نه‌تنها یک نیاز بلکه یک سرمایه‌گذاری راهبردی برای کشور محسوب می‌شود.
ب) دسترسی محدود به منابع علمی و فناوری
دسترسی به منابع علمی روزآمد، پایگاه‌های داده بین‌المللی و فناوری‌های پیشرفته، یکی از پیش‌شرط‌های اصلی برای انجام پژوهش‌های باکیفیت است. با این حال، پژوهشگران ایرانی در این زمینه با مشکلات جدی مواجه هستند که تأثیر مستقیمی بر کیفیت تحقیقات علمی در کشور گذاشته است. برخی از این مشکلات در زیر آورده شده است.
*تحریم‌های بین‌المللی
تحریم‌ها، دسترسی پژوهشگران ایرانی به بسیاری پایگاه‌های علمی معتبر و ابزارهای تحقیقاتی پیشرفته را محدود کرده است. بسیاری ناشران و مؤسسات علمی بین‌المللی به‌دلیل محدودیت‌های قانونی از ارائه خدمات به پژوهشگران ایرانی خودداری می‌کنند. این موضوع باعث شده پژوهشگران برای دستیابی به مقالات علمی یا فناوری‌های مورد نیاز خود به روش‌های غیررسمی متوسل شوند.
*هزینه بالای اشتراک پایگاه‌های داده
عضویت در پایگاه‌های علمی بین‌المللی مانند الزویر، اشپرینگر، وب آو ساینس، اسکوپوس و آی تریپل‌ای Scopus، Web of Science، Springer، Elsevier و IEEE، به‌دلیل هزینه‌های بالای اشتراک، برای بسیاری دانشگاه‌ها و پژوهشگران ایرانی ممکن نیست. نبود دسترسی مستقیم به این منابع، پژوهشگران را از به‌روزترین یافته‌های علمی محروم می‌کند.
*نبود زیرساخت‌های دیجیتال قوی داخل کشور
با وجود تلاش‌هایی برای توسعه کتابخانه‌های دیجیتال ملی، بسیاری از منابع و پایگاه‌های داده در داخل کشور ناقص بوده و امکان دسترسی گسترده به تحقیقات بین‌المللی را فراهم نمی‌کنند.
*نبود فناوری‌های تحقیقاتی پیشرفته
بسیاری فناوری‌های پیشرفته که در فرآیندهای تحقیقاتی استفاده می‌شوند، به دلیل تحریم‌ها و کمبود بودجه به ایران وارد نمی‌شود. این شامل نرم‌افزارهای تحلیل داده، تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته و حتی ابزارهای ساده‌تر تحقیقاتی است که به بهبود کیفیت پژوهش کمک می‌کنند.
*پیامدهای این محدودیت‌ها
کاهش کیفیت تحقیقات: نبود دسترسی به مقالات و داده‌های به‌روز، باعث کاهش کیفیت و نوآوری در پژوهش‌ها شده و بسیاری از تحقیقات ایرانی را در سطح بین‌المللی کم‌رقابت کرده است.
افزایش هزینه و زمان انجام پژوهش: پژوهشگران مجبورند از روش‌های جایگزین، مانند ارتباط با همکاران خارجی یا جست‌وجو در پایگاه‌های رایگان، استفاده کنند که زمان‌بر و گاه ناکارآمد است.
کاهش ارتباطات علمی: نبود امکان دسترسی به منابع و همکاری‌های بین‌المللی، مشارکت پژوهشگران ایرانی در پروژه‌های جهانی را محدود کرده و جایگاه علمی ایران در سطح بین‌المللی را تحت تأثیر قرار داده است.
*راهکارهای پیشنهادی برای بهبود دسترسی
*ایجاد و تقویت پایگاه‌های داده ملی
توسعه کتابخانه‌های دیجیتال ملی و پایگاه‌های داخلی که بتوانند دسترسی پژوهشگران به مقالات علمی را تسهیل کنند، یک گام ضروری است. استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی برای ترجمه و سازماندهی مقالات بین‌المللی می‌تواند مؤثر باشد.
*توسعه همکاری‌های علمی با کشورهای غیرتحریمی
ایجاد مشارکت‌های علمی و پژوهشی با کشورهایی که محدودیتی در ارائه خدمات ندارند، می‌تواند به دسترسی غیرمستقیم به منابع علمی کمک کند.
*تأمین بودجه برای خرید اشتراک پایگاه‌های علمی
دانشگاه‌ها و نهادهای پژوهشی باید بودجه‌ای مشخص برای اشتراک در پایگاه‌های علمی بین‌المللی اختصاص دهند. دولت نیز می‌تواند با ارائه یارانه به این فرآیند کمک کند.
*ایجاد پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری دانش
توسعه پلتفرم‌های داخلی برای اشتراک‌گذاری مقالات و یافته‌های علمی میان پژوهشگران می‌تواند بخشی از این مشکل را حل کند.
*ارتقای تجهیزات و فناوری‌های داخلی
سرمایه‌گذاری در تولید و بومی‌سازی فناوری‌های تحقیقاتی پیشرفته، علاوه بر کاهش وابستگی به واردات، به پژوهشگران کمک می‌کند که با محدودیت‌های خارجی کمتر مواجه شوند.
دسترسی به منابع علمی و فناوری، نه‌تنها یک نیاز فوری، بلکه یک سرمایه‌گذاری بلندمدت برای پیشرفت علمی و تحقیقاتی کشور است. رفع این محدودیت‌ها، جایگاه علمی ایران را در سطح بین‌المللی ارتقا داده و مسیر توسعه پایدار را هموارتر خواهد کرد.
ج) نظام اداری پیچیده و ناکارآمد
روندهای اداری طولانی و پیچیده برای دریافت مجوزهای تحقیقاتی یا تأمین بودجه، زمان و انرژی زیادی از پژوهشگران می‌گیرد. این موضوع می‌تواند انگیزه پژوهشگران را کاهش داده و مانعی برای پیشرفت تحقیق باشد.
د) ارتباط نداشتن میان صنعت و دانشگاه
نبود ارتباط مؤثر میان دانشگاه‌ها و صنایع از مهم‌ترین چالش‌ها در حوزه پژوهش و فناوری است.
عدم تطابق نیازهای صنعت و تحقیقات دانشگاهی: بسیاری از تحقیقات دانشگاهی صرفاً جنبه تئوری دارند و به‌ندرت بر اساس نیازهای واقعی صنایع طراحی می‌شوند. این عدم تطابق باعث می‌شود که پژوهش‌ها به کاربرد عملی منجر نشوند.
نبود کانال‌های ارتباطی مناسب: در حال حاضر، ساختار مشخصی برای ایجاد ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنایع وجود ندارد. نبود دفاتر یا مراکز مشترک تحقیق و توسعه (R&D) مانع از ایجاد این همکاری شده است.
کمبود سرمایه‌گذاری از سوی صنعت: صنایع معمولاً تمایلی به تأمین مالی پژوهش‌های دانشگاهی ندارند و ترجیح می‌دهند از فناوری‌های وارداتی استفاده کنند که سریع‌تر به نتیجه می‌رسد.
ایجاد برنامه‌های مشترک، کارگاه‌های صنعتی و حمایت از پژوهش‌های کاربردی می‌تواند این فاصله را کاهش دهد.
ه) پایین بودن دستمزد و مزایای پژوهشگران
دستمزد پایین و نبود مشوق‌های مالی از جدی‌ترین موانع پیش روی پژوهشگران است.
عدم تناسب حقوق با حجم کار: بسیاری از پژوهشگران با وجود صرف زمان و انرژی زیاد، حقوقی دریافت می‌کنند که پاسخگوی نیازهای زندگی‌شان نیست. این وضعیت به‌ویژه برای پژوهشگران جوان و تازه‌کار مشهودتر است.
نبود امنیت شغلی: بسیاری از پژوهشگران به‌صورت قراردادی یا پروژه‌ای استخدام می‌شوند که باعث عدم اطمینان از آینده شغلی‌شان می‌شود.
فقدان مزایای جانبی: در کشورهای پیشرفته، پژوهشگران از مزایایی مانند بیمه‌های تخصصی، بودجه سفرهای علمی و پاداش‌های ویژه بهره‌مند می‌شوند. اما در ایران، چنین حمایت‌هایی به‌ندرت وجود دارد.
مقایسه با سایر مشاغل: در حالی که مشاغلی با سطح تحصیلات مشابه درآمدهای بالاتری دارند، پژوهشگران به دلیل حقوق پایین به فعالیت‌های غیرمرتبط روی می‌آورند.
و) فقدان زیرساخت‌های تحقیقاتی جدید
نبود تجهیزات پیشرفته و آزمایشگاه‌های مجهز یکی از مشکلات اساسی پژوهشگران است. بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از دستگاه‌های قدیمی و فناوری‌های منسوخ استفاده می‌کنند که قابلیت رقابت با استانداردهای جهانی را ندارند.
کمبود آزمایشگاه‌های تخصصی: در بسیاری از رشته‌ها، آزمایشگاه‌های کافی برای انجام تحقیقات پیشرفته وجود ندارد. نبود زیرساخت‌های فناوری اطلاعات: اینترنت با سرعت و کیفیت پایین، دسترسی به داده‌های آنلاین را دشوار کرده است.
نگهداری و به‌روزرسانی تجهیزات: تجهیزات موجود اغلب به‌دلیل نبود بودجه تعمیر و نگهداری به‌مرور کارایی خود را از دست می‌دهند. کمبود مراکز تحقیقاتی مستقل: بسیاری از پژوهش‌ها محدود به دانشگاه‌ها هستند و مراکز تحقیقاتی خصوصی یا دولتی که امکانات خاص و مدرن داشته باشند، تعداد بسیار کمی دارند.
برای رفع این مشکلات، نیاز به یک برنامه جامع و هدفمند در حوزه پژوهش و فناوری است. ایجاد زیرساخت‌های مدرن، حمایت از پژوهشگران از طریق افزایش دستمزدها و مزایا، تقویت ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنایع، و تسهیل دسترسی به منابع علمی و فناوری، می‌تواند مسیر پژوهش در کشور را هموار کند و به توسعه پایدار علمی منجر شود.
*سید کامران یگانگی؛ عضو هیات‌علمی دانشگاه