با نگاهی به حوادث طبیعی در سال‌های اخیر خواهیم دید سیل‌های ویرانگری در کشورمان به وقوع پیوسته است تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که طی 35 سال گذشته به دلیل ساخت و سازهای بی‌رویه و بدون اصول و دقت کافی، موجب شده است ضمن محدود شدن حریم رودخانه‌ها با کاهش پوشش گیاهی سیلاب خاک‌ها و پسماند بالا دست را با حجم بسیاری یه بستر رودخانه‌ها وارد می‌کند که این دو یعنی ساخت و ساز در حریم رودخانه و ورود پسماندها به اشکال مختلف به داخل این عنصر حیاتی طبیعت باعث شده است عملا بخشی از رودخانه‌ها و کارکردهای آن از بین برود.
اگر نگاه کارشناسانه‌تر و تخصصی‌تری به طبیعت داشته باشیم خواهیم دید که در بسیاری از مواقع این خود انسان‌ها هستند که با بی‌دقتی نسبت به مسائل مربوط به محیط‌زیست یا به دلیل حس زیاده‌خواهی، هم موجب خسارت به خود و هم طبیعت می‌شوند.
این درحالی‌است که رودخانه‌ها نه فقط برای انسان‌ها، بلکه برای ادامه حیات همه موجودات و همچنین طبیعت لازم و مهم هستند اما با توجه به نرخ رشد جمعیت و همچنین روند روبه رشد صنایع مختلف در سال‌های گذشته تقاضای استفاده از منابع آب شیرین بسیار افزایش یافته است که دراین بین رودخانه‌ها جزو مهم‌ترین بخش‌های منابع آب شیرین محسوب می‌شوند، لذا مدیریت این منبع ارزشمند آب بسیار حائز اهمیت است چرا که درپی این اتفاق عواملی از قبیل صنعتی شدن، افزایش بهره‌گیری از مواد شیمیایی در کشاورزی، رهاسازی فاضلاب خانگی و صنعتی به محیط‌زیست، بهره‌گیری از بسترهای جویبار و بعضا رودخانه جهت برداشت شن و ماسه و غیره، سبب ایجاد تغییرات بسیار نامناسبی بر زیست‌بوم رودخانه‌ها شده است براین اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا در خصوص عوامل کلان مرتبط با آلودگی رودخانه و نحوه مدیریت آن گفت‌وگویی را با مسعود امیرزاده عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط‌زیست ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط‌زیست با بیان اینکه در بحث آلودگی رودخانه‌ها بیان یک نکته بیش از هرچیزی حائز اهمیت است و آن اینکه قانون توزیع عادلانه آب دارای نقاط ضعف بسیاری است که یکی از ضعف‌های آن در حوزه آلودگی آب مطرح است،گفت: برای مثال در ماده 46 این قانون سازمان حفاظت از محیط زیست مکلف به پایش وضعیت رودخانه‌ها به لحاظ آلودگی است.
*سازمان محیط زیست مسئولیت‌ناپذیر دربرابر آلودگی رودخانه‌ها
مسعود امیر‌زاده افزود: دراین بین فارغ از اینکه چقدر این سازمان در اجرای این قضیه ناموفق و مسئولیت‌ناپذیر بوده و یا به بیان بهتر به وظایفش عمل نکرده حرفی نیست چرا که وضعیت رودخانه‌های کشور خود به وضوح بیانگر این مسئله بوده و تمامی موارد انتسابی را به اثبات می‌رساند.
وی با تاکید براینکه سازمان محیط‌زیست در این رابطه قصور بسیار جدی داشته و دارد، اظهارکرد: برای مثال اگر شما امروز سری به رودخانه زرجوب در شمال کشور بزنید علیرغم نام زیبای آن اثری از طراوت و زیبایی دراین رودخانه پیدا نمی‌کنید چراکه سازمان محیط زیست از سلامت این رودخانه حفاظت نکرده‌است.
این کارشناس محیط زیست با بین اینکه محیط‌زیست در حفاظت از کیفیت آب مکلف است افزود: اما بر اساس قانون توزیع عادلانه آب در مورد کمیت آب اختیارات گسترده‌ای بهوزارت نیرو داده شده است که بدین ترتیب این وزارتخانه مجوز لازم برای نگهداری، حبس، برداشت و توزیع آب را دارد.
امیرزاده با تاکید براینکه گویا قانون‌گذار متوجه نبوده که کیفیت آب تحت تاثیر کمیت آن است، اذعان کرد:آنچه مسلم است اینکه نمی‌توان همزمان با سپردن مسئولیت کیفیت آب به یک دستگاه کمیت آن را در اختیار دستگاه دیگری بگذارید که وظیفه‌اش این است که هرچه بیشتر آب‌اندوزی کرده تا بتوانند نظام توزیع آب خود را پاسخگو باشد.
وی با تاکید براینکه درواقع امروز عامل آلودگی رودخانه‌های ما دیده‌نشدن این شکاف بزرگ در قانون‌گذاری است، عنوان کرد: بنابراین گرچه بنده سازمان حفاظت از محیط‌زیست را مقصر می‌دانم اما بخشی از تقصیرات به علت همین شکاف ذاتی است که در نظام حکمرانی ما وجود دارد چرا که امروز دراغلب رودخانه‌ها حجم زیادی از آب توسط وزارت نیرو برداشت شده لذا چگونه می‌توان از دستگاه دیگری با وجود تتمه آب درکف رودخانه انتظار داشت که کیفیت آن را حفظ کند.
این فعال محیط‌زیستی با تاکید براینکه سامانه رودخانه را می‌توان معجزه طبیعت قلمداد کرد اما متاسفانه در نظام آموزشی و حکمرانی ما خبری از خوانش فلسفه آب و رودخانه نیست، عنوان کرد: آنچه مسلم است اینکه باید آحاد مردم و نیز مدیران حوزه حکمرانی ما آموزش لازم را درخصوص رودخانه، چگونگی شکل‌گیری آن و نیز نقش آن در زیبایی بصری و نظم‌دهی در توزیع آب در طبیعت و سلامت زیست‌بوم داشته باشند که متاسفانه این گونه نیست.
*رودخانه سامانه خودپالایی دارد اگر انسان‌ها دست‌آندازی نکنند
وی با تاکید براینکه رودخانه خود دارای ویژگی خاصی با عنوان خود پالایی است که با وجود این سامانه خودکار قادراست هرگونه آلودگی را در مقطع زمانی خاص از طریق ظرفیت‌های درونی(اعم از زیست‌مندان موجود در بستر رودخانه یا گیاهان اطراف) به شرط آن‌که درآن مداخله صورت نپذیرفته باشد رفع کند.
وی با تاکید براینکه حتی نحوه قرارگیری سنگ‌های کف رودخانه و قسمت‌های مختلف آن همچون پیچ‌ها و نیز پوشش گیاهی متنوعی که در اطراف رودخانه‌ها وجود دارد هریک به نوبه خود در این عملیات پیچیده خود پالایی تاثیرگذار است اذعان کرد: تمامی این ویژگی‌ها طی هزاران سال شکل گرفته و به خودسامانی رسیده است بنابراین نباید درپی بی‌خردی و زیادخواهی انسان‌ها، این نظام را برهم زد.
امیرزاده با ابراز تاسف ازاین‌که متاسفانه این نظم طبیعی رودخانه حتی ازسوی قانونگذار نیز درموارد مورد تعرض قرار گرفته، اذعان کرد: این مهم بیانگر آن است که تصویر دقیقی از رودخانه و سامانه طبیعی آن حتی در دستگاه دولتی نیز وجود ندارد و به همین دلیل است که با مداخله تصفیه ذاتی و تصویر طبیعی رودخانه دستخوش تغییر قرار می‌گیرد.
وی با اشاره به اینکه یکی از مداخلات در رودخانه امروز به صورت برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها خود را نشان می‌دهد، عنوان‌کرد: برای مثال چیزی بالغ بر 15 سال است که رودخانه جاجرود تهران توسط شرکت‌های آب منطقه‌ای با همدستی شهرداری به کارگاه شن و ماشه بدل شده که این مهم خود بیانگر آن است که نه تنها دستگاه‌های دولتی ما درکی از رودخانه ندارند بلکه در تخریب صاحب منافع می‌شوند.
وی با تاکید براینکه وقتی رودخانه‌ای به کارگاه شن و ماسه بدل می‌شود نظام آلودگی خاصی بر آن حکمفرماست و دیگر نمی‌توان ازاین رودخانه انتظار داست که آب زلالی داشته ویا درآن ماهی قزل‌آلا وجود داشته باشد خاطر نشان کرد: از طرفی آلودگی رودخانه‌ها صرفاً یک‌ موضوع زیبایی‌شناختی و از دست دادن منظر که آن هم در جایگاه خود ارزشمند می‌باشد نیست بلکه این مهم را می‌توان تهدیدی برای امنیت جامعه به لحاظ سلامت قلمداد کرد.
عضو کارگروه حقوقی تشکل‌های محیط زیست در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان از ظرفیت جوامع محلی برای حفاظت از منابع آبی و به‌ویژه رودخانه‌ها بهره‌برد گفت: در رابطه با بحث جوامع محلی لازم است نکته‌ای را گوشزد کنم و آن اینکه مردم از امر حکمرانی آب منفصل شدند این درحالی است که پیشتر امر حکمرانی آب با مردم پیوستگی داشت یعنی مردم در مسئله آب هم خود را صاحب حق و هم تکلیف می‌دانستند یعنی اینگونه نبود که وزارت نیرو به راحتی بتواند در بالا دستش سد زده و درعین حال پاسخگویی نیز نسبت به اعتراض مردم نداشته باشد زیرا مردم تاپیش از دهه 30 و دولتی شدن حکمرانی آب خود را صاحب حق و تکلیف می‌دانستند بنابراین نسبت به هر گونه مداخله‌ از خود واکنش نشان می‌دادند.
این فعال محیط زیستی با تاکید براینکه با تدوین نظام حکمرانی دو اتفاق را شاهد هستیم نخست نادیده گرفتن حق مردم و دیگری سلب اعتراض از آن‌ها به بهانه رساندن آب به هر طریق ممکن گفت: امروز چیزی حدود دو تاسه نسل از جامعه با در نظر گرفتن چنین شرایطی پرورش یافته‌اند یعنی این افراد نه خود را در مسئله آب صاحب حق می‌دانند و نه صاحب تکلیف و مسئولیت بنابراین اگر آب خانه‌اش قطع شود تنها کاری که می‌کند با شرکت آب وفاضلاب تماسی می‌گیرد این درحالی است اگر در گذشته قناتی دچار ریزش می‌شد مردم این تکلیف را در خود حس می‌کردند که باید نسبت به تعمیر و تجهیز آن اقدام کنند.
وی با تاکید براینکه متاسفانه این سلب حق از مردم در قوانین مرتبط با حکمرانی آب، نتیجه‌ای جز بی‌مسئولیتی و بی‌تکلیفی را درپی نداشت عنوان کرد: با این وجود هنوز بخش مهمی از مردم و جوامع محلی نسبت به سامانه‌های طبیعی حساسیت دارند مثل ارتباط تنگاتنگ مردم اصفهان با زاینده‌رود به‌طوریکه در سال 1400 بزرگترین گردهمایی محیط‌زیستی در بستر این رودخانه به خواسته مردمی رقم خورد که خواهان بازگشت آب به این رودخانه بودند. ( البته اینکه گفتم بخشی واقعا منظورم بخشی از مردم است زیرا بعضی‌ها ممکن است حتی همدست در تخریب باشند).
امیرزاده افزود: بنابراین هنوز می‌شود از این ظرفیت استفاده کرد برای مثال گرچه دربسیاری از رودخانه‌ها بخش‌ قابل توجهی از آن را از دست داده‌ایم اما به اعتقاد من هنوز در بخش‌هایی که رودخانه هنوز دارای بافت بومی و طبیعی است می‌توان از ظرفیت جامعه محلی برای حفاظت از آن استفاده کرد.
وی درواکنش به این سوال که توسعه شهری و صنعتی بر کاهش کیفیت آب‌ها و به ویژه رودخانه چقدر تاثیر داشته گفت: متاسفانه به شدت، زیرا صنعت ما کاملا بی‌مسئولیت نسبت به محیط‌زیست و طبیعت است بدین‌معنا‌که صنعت ما یک صنعت آلوده‌ساز است که برای عده‌ خاصی ایجاد درآمد کرده ودرعین حال برای عده‌ای نیز با کمترین استانداردهای انسانی و حقوقی ایجاد اشتغال می‌کند اما از سوی دیگر مرتباً شاهد تولید آلودگی از سوی آن هستیم.
*صنایع آب، خاک و هوا را بدون هیچ هزینه‌ای آلوده می‌کنند
این کارشناس رودخانه‌ها با تاکید براینکه متاسفانه امروز صنایع ما هر روز بی‌نظمی‌های خودش را به بیرون پاشیده و درپی آن آب، خاک و هوا را آلوده می‌کند و در عین حال حتی در جاهایی که قرار می‌گیرد سامانه‌های اجتماعی را نیز دچار خدشه و مشکل می‌کند ابرازکرد: یعنی سرمایه‌داری صنعتی( سرمایه‌داری هم نیست بلکه بخشی پر از رانت و فاسد است ) منابع کشور را تقریبا به رایگان یا به رانت در اختیار گرفته و در عوض هزینه آلودگی مترتب بر حضور و فعالیت خود را بر محیط زیست و انسان‌ها تحمیل می‌کند.
امیرزاده با تاکید براینکه همین شرایط را دربخش کشاورزی با کمی تعدیل می‌توان مشاهده کرد گفت: البته دربخش کشاورزی شرایط حتی حادتراز بخش صنعتی است که نمونه آن را می‌توان در شمال کشور و درپی حکمرانی غلط منابع آب مشاهد کرد به نحوی‌که استفاده نابه جا ازسموم کشاورزی نه تنها خاک بلکه آب‌های زیرزمین و منبع آن آب رودخانه را دچار آلودگی کرده است.
وی با تاکد براینکه نباید فراموش کرد که سامانه‌های آبی وسایر عناصر محیط‌زیستی همچون خاک و هوا به یکدیگر متصل بوده و آلودگی یکی از منابع به بخش‌ها سرازیر می‌شود عنوان کرد: دربحث تاثیر استفاده از فناوری‌های نوین در پایش آب رودخانه باید بگویم وقتی این مسئله تاثیرگذاری مثبت خواهد داشت و می‌توان از آن‌ها به عنوان عنصر نجات‌بخش یاد کرد که خلاءهای موجود در نظام حکمرانی و رویکردهای غلط صنعتی، کشاورزی و معدنی را شناسایی و نسبت به رفع آن‌ها اقدام کرد.
عضو کارگروه حقوقی تشکل‌های محیط‌زیستی با تاکید براینکه رودخانه یک نظام چندوجهی است، ابراز کرد: براین‌اساس در ایران و یا سایر نقاط دنیا اینکه یک دستگاه و سازمان مسئولیت و مدیریت رودخانه را برعهده داشته باشد امر غلطی است.
این فعال حوزه محیط زیست با بیان اینکه با توجه به چندوجهی بودن این نظام می‌بایست دستگاه‌‌های مختلف در این راستا نقش ایفا کنند ابراز کرد: همانطور که پیشتر بیان شد در کشور ما کمیت آب آن هم نه فقط از بعد زیست‌بومی بلکه به لحاظ الزام مدیریتی در توزیع (کشاورزی، صنعتی و شرب) با وزارت نیرو است.
امیرزاده افزود: رودخانه یک نظام پیچیده به‌شمار می‌رود که فارغ از زیستمندان داخلی و حاشیه خود عناصری همچون جنگل‌های کران‌رودی نیز دارد اما متأسفانه همواره این قسم از جنگل‌های حاشیه رودخانه، مورد غفلت واقع می‌شوند حال آنکه مسئولیت حفاظت از آن‌ها بر عهده سازمان جنگل‌ها است که متأسفانه در آن دچار نامدیریتی است.
وی با تأکید بر اینکه در این جنگل‌ها با ما گونه‌‌های بسیار ارزشمند و بومی مواجه هستیم که متأسفانه در پی این عدم مدیریت وضعیت خوبی ندارند، گفت: در برخی موارد حتی شاهد آن هستیم که درختان این جنگل‌ها برای تبدیل رودخانه به کانال به منظور مدیریت سیلاب، به‌صورت عمدی قطع می‌شوند.
این کارشناس محیط زیست افزود: درواقع ناهماهنگی بین دستگاه‌های مسئول و عدم انجام مسئولیت‌ها باعث شده شرایط فعلی را شاهد باشیم.