استان همدان با برخورداری از اقلیم‌های متنوع، ظرفیت‌های فراوانی برای تولید محصولات کشاورزی راهبردی دارد. این استان دارای جایگاه ممتازی در تولید محصولات کشاورزی و باغی متعدد است، به طوری که با داشتن 1.2 درصد از وسعت کشور، 4.4 درصد از تولیدات بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است.
اما حدود 75 درصد کل تولیدات بخش کشاورزی استان همدان مربوط به زراعت است و در این بین سیب زمینی، گندم، جو، سیر، یونجه و دانه‌های روغنی از مهم‌ترین محصولات زراعی این استان به‌حساب می‌آیند که در بیشتر موارد این محصولات برای رسیدن به بهره‌وری مطلوب نیازمند فراهم بودن شرایط اقلیمی خاص همچون فراوانی آب و منابع خاکی است حال آنکه طی چند دهه اخیر به‌ویژه طی چند سال گذشته به لحاظ خشک‌سالی و تغییر اقلیم حاکم بر کشور استان با توجه به کاهش آب‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی‌‌ها کشت این محصولات در استان با دشواری مواجه است و حتی طبق برنامه اعلامی برخی از این محصولات در فهرست محدودیت کشت قرار گرفته‌اند.
حال آنکه یکی از مسائل اصلی برای تولید محصولات کشاورزی، پایداری است. پایداری باعث فراهم کردن امنیت غذایی می‌شود و این اطمینان را به شما می‌دهد که نسل‌های کنونی و آینده نیز می‌توانند از این منابع بهره‌مند شوند حال آنکه تناوب کشت یکی از روش‌هایی است که به‌طور مستقیم بر مدیریت پایدار در کشاورزی تأثیر‌گذار بوده و باعث محافظت از آب ‌و خاک شده و درنتیجه بهره‌وری اقتصادی را افزایش خواهد داد و طی سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از راهکارها از سوی سازمان جهاد کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره با مدیر بخش تحقیقات زراعی و باغی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر مهرداد چایچی در پاسخ به این پرسش که وضعیت فعلی تنوع کشت در همدان چگونه است؟ آیا کشاورزان به سمت کشت محصولات متنوع پیش رفته‌اند یا همچنان کشت تک‌محصولی رایج است؟ گفت: به این سؤال از چند جنبه می‌توان پاسخ داد؛ نخست اینکه این مسئله ارتباط مستقیم به عادت و شناخت از کشت کشاورز دارد؛ بدان معنا که بیشتر کشاورزان ترجیح می‌دهند همچنان کشتی انجام دهند که نسبت به آن شناخت دارند زیرا از نظر آن‌ها ریسک کمتری خواهد داشت.
وی افزود: البته طی یک دهه اخیر با توجه به حمایت‌های دولتی و کلاس‌های ترویجی که در دستور کار قرار گرفته، تاحدودی شاهد تنوع‌بخشی به کشت‌ها بوده‌ایم اما متأسفانه این اتفاق هنوز به‌صورت گسترده اتفاق نیفتاده است.
وی با اشاره به اینکه امروز عمده محصولات دیم کشت‌شده در مزارع استان شامل گندم، جو، سیب‌زمینی و تا حدودی کلزا و نخود است عنوان کرد: طی این سال‌ها چنانکه گفته شد تا حدودی کشاورزان در عرصه کشت ارزن نیز ورود کرده‌اند.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی با بیان اینکه آشنایی نداشتن کشاورزان با محصولات جدید معرفی‌شده، یکی از اصلی‌ترین مانع‌ها برای تنوع‌بخشی به محصولات کشاورزی در مزارع استان است عنوان کرد: در راستای تنوع‌بخشی به محصولات و با توجه به شرایط اقلیمی و دسترسی به آن محصولات کمی را در استان معرفی کردیم به‌طوری که نخود علوفه‌ای، کاملینا، گلرنگ و چندین محصول دیگر ازجمله موارد معرفی‌شده است.
چایچی وضعیت فعلی دسترسی به آب و شرایط آب و هوایی در استان را نسبت به سال‌های گذشته بغرنج قلمداد کرد و افزود: این بحران به‌ویژه برای محصولات آب‌بر همچون یونجه، سیب‌زمینی و چغندر که استان به‌عنوان قطب کشت این محصولات در سطح ملی مطرح است، به حدی حاد شده که طبق برنامه ابلاغی، موظف به محدود کردن این محصولات و معرفی گونه‌های جایگزین هستیم تا بتوانیم همچنان پایلوت بودن استان را در این زمینه حفظ کرده و نیازهای موجود را پاسخ دهیم؛ بنابراین معرفی گونه‌های متفاوت در دستور کار قرار گرفت اما همچنان به‌دلیل عنوان‌شده، استقبال از این محصولات کم است.
وی لازمه استقبال را توجیه کشاورزان دانست و افزود: علاوه بر این لازم است در بدو امر پیش از توصیه به کشت محصولات جدید، بازار فروش را به‌صورت شفاف و با قیمت مخشص فراهم کنیم که متأسفانه در این زمینه عملکرد موفقی نداشتیم، به طوری که در بدو امر محصول کاملینا و گلرنگ فراهم بود اما عدم شفافیت در بازار، کشاورزان را از کار در این زمینه بی‌انگیزه کرد چراکه طی چند سال اخیر کشاورزانی نسبت به کشت این محصولات در استان اقدام کردند اما هنگام فروش، بازار برای آن‌ها فراهم نبود و با مشکلات عدیده‌ای برای فروش محصول خود به صنایع مرتبط همچون صنایع روغن‌کشی و غیره مواجه شدند.
وی با تأکید بر اینکه تنوع کشت به‌طور مستقیم بر بهره‌وری و کاهش ریسک اقتصادی کمک‌کننده است، عنوان‌کرد:‌ اگر محصولی پشت سر هم در یک زمین کشت شود، یقیناً خاک آن مزرعه از بین خواهد رفت زیرا بیماری و آفاتی که برای آن محصول وجود دارد، به‌تدریج افزایش یافته و درنهایت منجر به کاهش بهره‌وری می‌شود به طوری که کشت محصول دیگر صرفه اقتصادی از نظر تولید ندارد یعنی خسارت وارده به‌شدت افزایش خواهد یافت.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی با ابراز اینکه به لحاظ محیط زیستی نیز تنوع‌بخشی به کشت می‌تواند در حفاظت و سلامت خاک از طریق بهره‌برداری از بخش‌های مختلف خاک در گونه‌های مختلف مؤثر واقع شود، افزود: در توضیح این مسئله باید عنوان کنم هر گیاه بنا به ساختار ریشه‌ای که دارد به لحاظ بهره‌مندی از خاک بخشی از آن را مورد استفاده قرار می‌دهد؛ یعنی ریشه کلزا با سیب‌زمینی متفاوت است و هر یک بنا به ریشه می‌تواند بهره‌وری بالایی را در یک مزرعه از خود نشان داده و سلامت خاک را نیز در پی داشته باشد.
چایچی با اشاره به اینکه از نظر من حتی تنوع در ارقام یک گونه نیز از اهمیت بالایی در کشت برخوردار است، گفت: تنوع‌بخشی به ارقام نیز در جلوگیری از شیوع بیماری‌ها و یا آفات موجود در این مزرعه مؤثر بوده و قادر است پایداری در تولید را به‌‌دنبال داشته باشد.
وی با بیان اینکه نه‌تنها به لحاظ آب و هوایی و دسترسی به آب بلکه از نظر ساختار خاک و بهره‌گیری از دانش روز در حوزه کشاورزی در راستای کشاورزی پایدار چاره‌ای به‌جز تنوع‌بخشی به محصولات و کشت در مزارع نداریم زیرا در غیر این صورت در کوتاه‌مدت دچار شکست خواهیم شد افزود: متأسفانه ما در اجرای طرح تنوع کشت با چالش‌های مختلفی به لحاظ فنی، مالی یا فرهنگی مواجهیم که یکی از موارد آن همان عادت‌های کشاورزی است به طوری که به‌سختی می‌توان کشاورز را قانع کرد که کشت خود را تغییر دهد چراکه شناخت از محصول جدید در او هنوز نهادینه نشده است.
وی با اشاره به موانع مالی اجرای طرح تنوع‌بخشی به کشت خاطرنشان کرد: متأسفانه همانطور که پیش‌تر عنوان شد حتی در صورت کشت محصول، به‌صورت شفاف برای کشاورز مشخص نیست که چه کسی قرار است محصول برداشت‌شده را از او خریداری کند؟
این پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی همدان با ابراز اینکه متأسفانه واضح نبودن بازار فروش این محصولات یکی از اصلی‌ترین موانع پیش روی کشاورزان است تصریح کرد: از طرفی بذر مورد نیاز هنوز به اندازه کافی در محصولات جدید تولید نشده؛ یعنی اگر امروز به کشاورز تأکید می‌کنیم که به جای یونجه، نخود علوفه‌ای و یا چغندر علوفه‌ای بکارد، در تأمین بذر و نهاده آن در صورت گسترش کشت با مشکل مواجه خواهیم شد.
چایچی با تأکید بر لزوم برنامه‌ریزی برای رفع موانع موجود و ترغیب کشاورزان برای تحقق اهداف تعریف‌شده در طرح تنوع کشت، تشریح کرد: در حوزه فنی نیز متأسفانه مشکل کم نیست چراکه هنوز در بسیاری از گونه‌ها از دانش فنی لازم برخوردار نیستیم؛ بنابراین امکان راهنمایی درست کشاورز از سوی من کارشناس وجود دارد.
وی ادامه داد: برای مثال یک محصول در یک کشور اروپای شرقی و یا ترکیه کشت می‌شود حال آنکه در مواردی شاهد آن هستیم که این گونه در راستای تنوع‌بخشی به کشور وارد شده اما بنا به محدودیت‌هایی که با آن مواجهیم و عدم تسلط به دانش فنی از کشت و معرفی آن به کشاورزان، نتیجه مطلوبی حاصل نمی‌شود.
این کارشناس کشاورزی افزود: حساسیت موضوع به حدی است که حتی در مواقعی که یک محصول در استانی همچون کردستان بهره‌وری بالایی دارد اما همان محصول در همدان باوجود کم بودن بُعد مسافت این دو استان، بنا به محدودیت‌های پیش رو بهره‌وری چندانی ندارد؛ مثل ماشک که در استان کردستان بهره‌وری بالایی را شاهد بودیم اما در همدان آن بازده لازم را نداشت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ باوجود تأکید سیاستگذاران عرصه کشاورزی در استان همدان بر تنوع کشت، به‌نظر می‌رسد بازهم پای اقناع و ترویج، جهت همسو کردن کشاورزان با اجرای طرح لنگ می‌زند؛ چراکه حتی به اذعان کارشناس، عنوان شد که درخصوص برخی محصولات خود این عزیزان از دانش فنی مرتبط با محصول برخوردار نیستند تا بتوانند به‌درستی در عرصه انتقال مفاهیم به کشاورزان موفق عمل کنند. از طرفی طبق آمار بیش از نیمی از کشاورزان در استان در دسته افراد بی‌سواد یا کم‌سواد قرار می‌گیرند، همین باعث می‌شود که این افراد غالباً توان بهره‌برداری از فناوری‌های موجود را حتی در صورت ارائه تسهیلات و یارانه توسط نهادهای متولی نداشته باشند.

طاهره ترابی مهوش