خاک یکی از اصلی‌ترین عناصر محیط زیست و لازمه حیات است، چراکه بقای زیست بشر در گرو بهره‌مندی از خاک سالم و غنی است، به همین دلیل بدون خاک سالم ادامه زندگی ممکن نیست.
اهمیت خاک، در تأمین غذای سالم و از طرفی محیط زیستی پاک و به دور از هرگونه آلودگی بوده و در حقیقت بستر زندگی بشر است که در کنار عنصر مهم آب شروط لازم زیست را فراهم کرده‌اند و بدون این عناصر مهم امکان تداوم زندگی وجود نخواهد داشت.
این در حالی است که طی سال‌های اخیر عواملی چون رشد شهرنشینی و در پی آن افزایش کشاورزی غیر اصولی که در دل خود جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک و استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی و فرسایش آلودگی خاک و تخریب سطح زمین را به‌دنبال داشته، آسیب جدی به پیکره خاک وارد کرده این در حالی است که بر اساس آمارهای جهانی خاستگاه حدود 95 تا 99 درصد غذا و هر آنچه انسان برای بقای خود به آن نیاز دارد، خاک است. طبق آمارهای جهانی حدود 40 درصد از خاک‌های کشاورزی در جهان تاکنون فرسوده شده‌اند‌ درحالی‌که زمین‌های کشاورزی حدوداً 70 درصد از مساحت این سیاره را تشکیل می‌دهند. به گفته سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، ممکن است ظرف 60 سال آینده خاک قابل‌کشت تمام شود و در حال حاضر نیز جهان نیمی از خاک سطحی خود را در 150 سال گذشته از دست ‌داده و تلفات در حال افزایش است.
بر این اساس با توجه به جایگاه محیط زیستی این عنصر حیاتی برآن شدیم تا درخصوص چگونگی تأثیر کشاورزی بر تخریب و فرسایش خاک و در عین حال راهکارهای پیش رو با دکتر سیامک ساعدی؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید؛
*کشاورزی چه تأثیری بر تخریب و کاهش کیفیت خاک دارد؟ کدام روش‌های کشاورزی بیشترین اثر منفی را بر فرسایش و کاهش حاصل‌خیزی خاک می‌گذارند؟
کشاورزی باید بر مبنای اصول صحیح و علمی انجام شود. اگر مدیریت علمی و مبنایی وجود نداشته باشد، نهایتاً به‌خاطر وابستگی بیشتر به روش‌های سنتی، کشاورزی فقط به عملکرد تمرکز خواهد کرد.
نکته این است که متأسفانه بدون مدیریت علمی و روش‌های علمی که می‌توانند در کنار تولید به توسعه پایدار کشاورزی و حفظ منابع فکر کنند، قطعاً کشاورزی غیر اصولی منجر به تخریب خاک و پیامدهای منفی دیگر خواهد شد.
*کدام روش‌های کشاورزی بیشترین تأثیر منفی را بر فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی خاک دارند؟
استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و سموم یکی از مسائل آسیب‌زا در بین روش‌های کشاورزی است که اثرات غیر جبرانی را به‌دنبال خواهد داشت زیرا استفاده غیرمنطقی از کودهای شیمیایی می‌تواند خواص فیزیکی خاک، ازجمله ساختمان آن را تخریب کند در این صورت خاک نسبت به جریان‌های آب و حرکت ذرات آسیب‌پذیری بیشتر خواهد داشت که منجر به فرسایش و در بلندمدت تولید رسوب می‌شود.
مسئله بعدی نداشتن تناوب زراعی است در حالی که این روش می‌تواند منجر به کاهش حاصلخیزی خاک شود چراکه نقش مهمی در بازسازی خاک، تشکیل خاکدانه‌های مناسب و بهبود نفوذپذیری نسبت به آب دارد.
اگر کشت بدون تناوب انجام شود، به‌مرور ساختمان خاک و خاکدانه‌ها از بین می‌روند و خاک قابلیت نفوذ آب را از دست می‌دهد، این وضعیت باعث تشکیل لایه‌های نفوذناپذیر و افزایش فرسایش خاک می‌شود.
از طرفی استفاده از ماشین‌آلات سنگین و شخم عمیق یکی دیگر از روش‌های کشاورزی آسیب‌زا است زیرا بدون در نظر گرفتن شرایط منطقه‌ای (مانند شیب و نوع خاک) می‌تواند منجر به سفت شدن خاک و کاهش کیفیت آن شود.
*چه روش‌هایی می‌توانند از تخریب خاک جلوگیری کنند؟
نخست کشاورزی حفاظتی است که شامل استفاده از حداقل عملیات زراعی، مدیریت مناسب ماشین‌آلات و حفظ پوشش گیاهی است، این روش به حفظ خواص فیزیکی و شیمیایی خاک کمک و از فرسایش آن جلوگیری می‌کند.
استفاده نادرست از ماشین‌آلات سنگین می‌تواند منجر به فشردگی خاک شود که در نتیجه آن، نفوذپذیری آب کاهش یافته و رشد گیاهان با مشکل مواجه می‌شود.
برای جلوگیری از این مشکل، باید ماشین‌آلات را متناسب با شرایط منطقه، نوع خاک و شیب زمین انتخاب کرد، همچنین، استفاده از روش‌هایی که بقایای گیاهی را بر روی زمین حفظ می‌کنند، می‌تواند به جلوگیری از فرسایش کمک کند.
نکته بعدی مدیریت آب و سیستم‌های آبیاری است که بر این اساس ارزیابی دقیق کیفیت آب (شوری، سدیم، و سختی) و استفاده از سیستم‌های آبیاری مناسب می‌تواند به جلوگیری از شور شدن و آلودگی خاک کمک کند.
همچنین استفاده از کودهای عالی و کمپوست‌ها نقش مهمی در بازگرداندن مواد مغذی خاک و بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی ایفا می‌کند، البته در کشور ما، میزان مواد عالی خاک‌ها بسیار پایین است؛ بنابراین، استفاده از این کودها می‌تواند به حل بسیاری از مشکلات کمک کند.
*نقش کشاورزی حفاظتی در جلوگیری از تخریب خاک را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کشاورزی حفاظتی شامل مصرف بهینه و صحیح کودها، ماشین‌آلات، و تمام بخش‌های مدیریت پایدار کشاورزی است؛ بنابراین اگر ما به تمام این موارد با جزئیات توجه کنیم و برای این دیدگاه تمرکز داشته باشیم که پایداری منابع برای آیندگان مهم هستند، می‌توانیم با این روش‌های مبتنی بر اصول علمی کشاورزی حفاظتی را اجرا کنیم.
*نقش مدیریت آب و سیستم‌های آبیاری در جلوگیری از شور شدن و کاهش کیفیت خاک را تشریح کنید؟
نقش آب و سیستم‌های آبیاری نیز بسیار مهم است. آب‌هایی که برای آبیاری استفاده می‌شوند از نظر کیفیت بسیار تنوع دارند؛ بنابراین توجه به نکته که آیا این آب‌ها شور هستند؟ درجه شوری آن‌ها چقدر است؟ آیا سدیمی هستند و میزان سدیم آن‌ها چقدر است؟ و سایر ویژگی‌هایی مثل بی‌کربنات‌ها و کاتیون‌هایی که می‌توانند روی سختی خاک اثر بگذارند از اهمیت بالایی برخوردار است به طوری که اگر روی این موضوعات تمرکز شود و در سیستم‌های آبیاری به لحاظ مدیریتی مورد توجه قرار گیرد، می‌توان از شور شدن و آلودگی خاک در آینده جلوگیری کرد.
*آیا امکان احیای خاک تخریب‌شده وجود دارد؟
بله، امکان احیای خاک تخریب‌شده بستگی به نوع و میزان تخریب دارد، به بیان دیگر اگر خاک به علت فرسایش و بر اساس عوامل فیزیکی از دست رفته باشد، فرایند خاک‌سازی ممکن است چند صد سال طول بکشد اما اگر شور یا آلوده شده باشد، می‌توان از روش‌های احیا استفاده کرد.
مثلاً اگر از آب نامناسب برای آبیاری استفاده می‌کردیم، دیگر از آن استفاده نکنیم و سیستم‌های آبشویی را به‌کار ببریم تا میزان شوری خاک کاهش یابد و یا اگر فرض کنیم عوامل آلاینده‌ای مانند کودهای شیمیایی وجود دارند، باید به میزان مصرف آن‌ها توجه کنیم تا تخریب فیزیکی و شیمیایی خاک کاهش یابد، در این بین استفاده از کودهای آلی مانند کمپوست، نقش مهمی در بازگرداندن حاصلخیزی خاک دارند، زیرا میزان مواد آلی خاک‌ها در کشور ما بسیار پایین است.
*چطور می‌توان بین افزایش بهره‌وری کشاورزی و حفظ منابع خاک تعادل ایجاد کرد؟
تعادل بین افزایش بهره‌وری و حفظ منابع خاک قطعاً تابع مدیریت پایدار است؛ بنابراین اگر فکر کنیم به هر بهایی که شده باید فقط تولید داشته باشیم، این تعادل قابل برقراری نیست، پس همانطور که پیشتر عنوان شد در تولید باید مدیریت پایدار را در نظر گرفت تا منابع طبیعی برای آینده حفظ شود.
بنابراین ما بایستی مدیریتی داشته باشیم که شامل کنترل فرسایش، مصرف بهینه و صحیح کودها و آبیاری‌های صحیح باشد.
مسئله بعدی اینکه اگر ما به رشته‌های خاصی مثل خاک‌شناسی که زیربنای تولید و توسعه کشاورزی است، اهمیت ندهیم یا اگر فارغ‌التحصیلان ما اطلاعات کافی نداشته و فقط مدرک گرفته باشند، نمی‌توانیم در مسیر کشاورزی پایدار موفق باشیم؛ بنابراین لازم است در این زمینه نیز فکر و اندیشه درست به‌کار گرفته شود.
مع‌الوصف با توجه آنچه گفته شد؛ در طول تاریخ، خاک‌ اساس کشاورزی بوده است. نزدیکی ما با خاک حاصلخیز، تواناییمان را نسبت به کشت گیاهان تحت تأثیر قرار داده و روی توسعه پایدار حوزه کشاورزی اثر گذاشته؛ بنابراین می‌توان خاک را اساس و بنیاد کشاورزی قلمداد کرد، اما تخریب خاک یکی از خسارت‌بارترین رخداد‌ها است که برخلاف آب‌و‌هوا غیرقابل تجدید است و کشاورزی فشرده نیز این روند طبیعی را تسریع می‌بخشد به طوی که در پی توجه نکردن به تناوب زراعی، گیاهان را فصل‌به‌فصل بدون وقفه رشد می‌دهیم و به‌تدریج خاک را از مواد مغذی تخلیه می‌کنیم. این پدیده را خستگی خاک می‌نامند. در این مورد کود‌ها به بازیابی حاصلخیزی خاک کمکی نمی‌کنند؛ چه‌بسا استفاده نادرست یا افراطی از سموم و مواد شیمیایی منجر به آلودگی خاک می‌شود. این استفاده به‌خودی‌خود به امنیت غذایی نیز لطمه می‌زند.
بنابراین چنانکه گفته شد عمده مشکل در بروز پدیده «فرسایش خاک» مربوط به کشاورزی دیم است این نوع کشت بیش از ظرفیت سرزمین اتفاق می‌افتد و بدتر از همه اینکه کشاورزان زمین را در جهت شیب شخم می‌زنند چرا‌که این کار برای آن‌ها آسان‌تر است و سوخت کمتری مصرف می‌کنند، شدت فرسایش در این مناطق زیاد می‌شود و در هنگام بارندگی یا وقوع بارش شدید، خاک باارزش در مراتع و مناطقی با کشت دیم شسته می‌شود. این مسئله به‌تدریج نابودی خاک را به‌دنبال دارد و در این صورت خاک غیرقابل بازگشت است.

طاهره ترابی مهوش