با نگاهی به جوامع توسعه‌یافته متوجه می‌شویم که در تمام آن‌ها سیاست‌های حمایتی از مشاغل خانگی و خُرد، سال‌هاست که در حال اجرا و پیگیری بوده و باور به نقش مشاغل خانگی در رونق اقتصادی جامعه در آن‌ها نهادینه شده. از اجرای طرح‌های مشاغل خانگی در دنیا بیشتر از 30 سال می‌گذرد و اکنون درصد زیادی از مشاغل در کشورهای توسعه‌یافته به مشاغل کوچک و خانگی وابسته هستند.
اهمیت کارآفرینی و ضرورت توجه به آن در توسعه کشورها و نقش مشاغل خانگی در توسعه اقتصادی به‌عنوان یک فعالیت کارآفرینانه امری اثبات‌شده و غیرقابل انکار است. بنا به اهمیت این موضوع در کشورمان ایران نیز بعد از دهه 80 به نقش مشاغل خانگی در توسعه اقتصادی توجه بیشتری شد و بعدها با ورود اینترنت و رسانه‌های اجتماعی مشاغل خانگی شکل جدی‌تر و رسمی‌تری به خود گرفت. در چند سال اخیر و پس از آنکه جهان با بحران کرونا مواجه شد، مشاغل خانگی در کشور ما رشد فزاینده‌ای یافت و بستر اینترنت باعث رونق این نوع از کسب و کارها حتی در بین جوانان شد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص جایگاه مشاغل خانگی با سمانه زرین خلیلی؛ دانش‌آموخته دکتری مدیریت دولتی با گرایش رفتار سازمانی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
**به‌نظر شما رشد کسب‌وکارهای خانگی در اقتصاد ایران چگونه بوده؟ چه عواملی باعث توسعه این مدل از کسب‌وکارها در سال‌های اخیر شده است؟
بر اساس آمارهای موجود و بررسی‌های انجام‌شده، تعداد مجوزهای صادرشده برای کسب‌وکارهای خانگی و میزان اشتغال ایجادشده در این حوزه، نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر، این نوع کسب‌وکارها رشد قابل‌توجهی داشته‌اند. جالب‌تر اینکه برخی از آن‌ها ازجمله تولیدکنندگان مواد غذایی و فعالان حوزه صنایع‌دستی توانسته‌اند وارد بازارهای بزرگ‌تر شوند، علاوه بر این، کسب‌وکارهایی که رویکردهای نوآورانه و خلاقانه دارند نیز جایگاه خوبی در بازارهای بزرگ‌تر پیدا و مزیت رقابتی خود را حفظ کرده‌اند.
در مورد عوامل مؤثر بر رشد این نوع کسب‌وکارها، می‌توان به مواردی همچون افزایش نرخ بیکاری و نیاز به ایجاد درآمد مکمل، گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی که بستر مناسبی برای معرفی و فروش محصولات فراهم کرده، تمایل افراد به استقلال مالی و داشتن کسب‌وکار شخصی، هزینه‌های پایین راه‌اندازی و مدیریت کسب‌وکارهای خانگی، انعطاف‌پذیری بالا که برخلاف مشاغل اداری نیازی به رعایت ساعت کاری مشخص ندارند، اشاره کرد.
برای مثال، زنان خانه‌دار می‌توانند در کنار انجام سایر امور روزمره، محصولات خوراکی تولید کنند و بدون نیاز به حضور در محیط کاری رسمی، درآمد داشته باشند؛ بنابراین این انعطاف‌پذیری یکی از مهم‌ترین عواملی است که باعث افزایش استقبال از مشاغل خانگی شده است.
* کسب‌وکارهای خانگی چه تأثیری بر کاهش بیکاری و افزایش درآمد خانوار دارند؟ آیا این مشاغل می‌توانند در درازمدت جایگزین مشاغل سنتی شوند؟
کسب‌وکارهای خانگی تأثیر بسزایی در کاهش بیکاری و افزایش درآمد افراد و خانوارها دارند، یکی از دلایل اصلی این تأثیرگذاری، تغییر سبک زندگی مردم، به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا است به طوری که پس از این بحران، تمایل مردم به خریدهای برخط و استفاده از خدمات غیرحضوری افزایش یافت، این روند نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهانی باعث رشد مشاغل خانگی شد.
علاوه بر این، کسب‌وکارهای خانگی فرصت‌های شغلی مناسبی را برای گروه‌های مختلفی ازجمله زنان خانه‌دار، دانشجویان، افراد دارای محدودیت‌های حرکتی و حتی بازنشستگان فراهم کرده، برای مثال، در دوره‌های کارآفرینی که برای بازنشستگان برگزار کردم، متوجه شدم که بسیاری از آن‌ها علاقه‌مند به راه‌اندازی کسب‌وکارهای خانگی هستند، تجربه کاری آن‌ها می‌تواند سرمایه‌ای ارزشمند برای راه‌اندازی این نوع مشاغل باشد و به آن‌ها کمک کند تا مهارت‌های خود را به درآمد تبدیل کنند.
این نوع کسب‌وکارها همچنین وابستگی افراد به کارفرما را کاهش داده و به رشد کارآفرینی کمک می‌کند، از سوی دیگر از طریق فضای مجازی، صاحبان مشاغل خانگی می‌توانند به بازارهای گسترده‌تری دسترسی پیدا کرده و دامنه فعالیت خود را گسترش دهند.
*گسترش کسب‌وکارهای خانگی چه تأثیری بر اقتصاد کلان کشور دارد؟ مهم‌ترین موانع قانونی و اقتصادی در مسیر رشد این مشاغل چیست؟
قطعاً تأثیر قابل‌توجهی دارد. یکی از مزایای اصلی این روند، کاهش نرخ بیکاری و کاهش شکاف درآمدی است؛ بنابراین توسعه این مشاغل می‌تواند یکی از راهکارهای مؤثر برای رشد اقتصادی کشور باشد.
**در ارتباط با ایجاد این مشاغل، چه موانع قانونی و اقتصادی پیش روی کارآفرینان قرار دارد؟
یکی از چالش‌های اصلی، نبود چارچوب قانونی مشخص برای ثبت، نظارت و حمایت از آن‌ها است. در حال حاضر، قوانین و مقررات خاصی برای ساماندهی این کسب‌وکارها وجود ندارد، همین امر موجب سردرگمی کارآفرینان و کاهش اعتماد آن‌ها به ایجاد کسب‌وکار می‌شود. به طوری که بسیاری از افراد تصور می‌کنند که برای ورود به این حوزه باید اطلاعات کاملی از قوانین داشته باشند، اما وقتی وارد این مسیر می‌شوند، متوجه می‌شوند که نیازی به دانستن همه این جزئیات نبوده است.
مشکل دیگر، نبود پوشش بیمه‌ای مناسب برای مشاغل خانگی است. بسیاری از این کسب‌وکارها از حمایت‌های بیمه‌ای برخوردار نیستند، این موضوع می‌تواند ریسک فعالیت را برای کارآفرینان افزایش دهد. علاوه بر موانع قانونی و بیمه‌ای، چالش‌های فرهنگی نیز وجود دارد، زیرا در برخی مناطق، نگاه مثبتی به مشاغل خانگی وجود ندارد و این نوع فعالیت‌ها هنوز به‌طور کامل پذیرفته نشده‌اند، محدودیت‌های فرهنگی در برخی مناطق باعث شده که افراد تمایلی به ورود به این حوزه نداشته باشند، اما اگر فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی مناسب انجام شود، این طرز فکر می‌تواند تغییر کرده و در نهایت منجر به توسعه اقتصادی آن مناطق شود.
*نقش آموزش و فناوری‌های نوین را در گسترش مشاغل خانگی به‌منظور رسیدن به رشد اقتصاد پایدار، چگونه ارزیابی می‌کنید؟
آموزش مهارت‌های کارآفرینی و مدیریت مالی می‌تواند به رشد پایدار این کسب‌وکارها کمک کند. همچنین، استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین می‌تواند موجب توسعه این نوع مشاغل شود.
کارآفرینی به‌طور کلی به معنای شناسایی فرصت‌ها و تبدیل ایده‌ها به کسب‌وکار است، بسیاری از این کسب‌وکارها بر پایه ایده‌های نوآورانه و خلاقانه شکل می‌گیرند، بنابراین لازم است افراد آموزش ببینند که چگونه ایده‌پردازی کنند.
این در حالی است که برخلاف تصور عمومی، خلاقیت یک مهارت است که می‌توان آن را با آموزش تقویت کرد، بسیاری از تحقیقات نشان داده‌اند که افراد می‌توانند با تمرین و یادگیری، خلاقیت خود را توسعه دهند. بنابراین، آموزش‌های کارآفرینی باید شامل راهکارهایی برای ایجاد ایده‌های خلاقانه، شناخت مزیت‌های رقابتی و توسعه پایدار کسب‌وکار باشد.
یکی از مهم‌ترین مباحث در آموزش کارآفرینی، نحوه تبدیل ایده به کسب‌وکار، ایجاد تمایز نسبت به رقبا و تدوین راهبردهای بازاریابی و برندینگ است چراکه در مبحث مشاغل خانگی افراد باید بدانند که چگونه مشتریان خود را جذب کرده، فروش خود را افزایش دهند و از ابزارهای دیجیتال برای بهینه‌سازی کسب‌وکارشان استفاده کنند.
در مبحث فناوری‌های نوین نیز باید بگویم در سال‌های اخیر، با ورود فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی، تحول بزرگی در کسب‌وکارها رخ داده برای مثال، کسب‌وکارهای برخط می‌توانند از چت‌بات‌ها برای پاسخگویی به مشتریان، جمع‌آوری بازخوردها و نظرسنجی از تجربه خرید آن‌ها بهره ببرند، این فناوری‌ها می‌توانند به بهینه‌سازی فرایندهای کسب‌وکار و افزایش بهره‌وری کمک کنند.
همچنین، در زمینه خودکارسازی فرآیندها، می‌توانیم از هوش مصنوعی بهره ببریم. فناوری بلاکچین نیز در پرداخت‌های آنلاین، به‌ویژه در قالب قراردادهای هوشمند، کاربرد دارد چراکه این امکان موجب افزایش امنیت خریدهای برخط می‌شود و نگرانی‌های مربوط به این نوع خرید را کاهش می‌دهد که تأثیر بسزایی در جلب اعتماد کاربران خواهد داشت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ حمایت‌های قانونی، فرهنگ‌سازی، آموزش مهارت‌های کارآفرینی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، چهار عامل کلیدی در توسعه پایدار کسب‌وکارهای خانگی و به بیان دیگر مشاغل خانگی محسوب می‌شوند.
ازطرفی کسب‌وکارهای خانگی از نظر ایجاد شغل و نوآوری در تولید و عرضه‌ کالا و خدمات، موجب تنوع و دگرگونی بسیاری در بازارهای مختلف شده که برای بیشتر افراد به‌ویژه زنان، بستر مناسبی برای راه‌اندازی آسان و ساده فعالیت‌های اقتصادی فراهم می‌آورد و نقطه‌ شروع مناسبی برای ورود به بازار کار محسوب می‌شود. علاوه بر این با توجه به افزایش روزافزون جویندگان کار و محدود بودن فرصت‌های شغلی، آماده نبودن زیرساخت‌های توسعه و از همه مهم‌تر کمبود منابع سرمایه، یکی از گزینه‌های مؤثر و راهبردی در توسعه‌ی اشتغال کشور «اشتغال کاربر» است؛ البته در این بین ذکر این نکته ضروری است که گرچه طبق بررسی‌های کارشناسی با «اشتغال سرمایه‌بر» از ضریب پایداری بیشتری نسبت به «اشتغال کاربر» برخوردار است ولی چون «اشتغال سرمایه‌بر» مستلزم سرمایه‌گذاری‌های کلان در بلندمدت است، در کوتاه‌مدت غلبه بر مشکل بیکاری از این روش مفید و میسر نیست چراکه در کشور ما ساختار جمعیتی نیروی بیکاران نشان می‌دهد به طور عمده سه گروه اصلی فارغ‌التحصیلان، زنان و جوانان که بیشتر از قشار آسیب‌پذیر هستند، در این هرم جمعیتی قرار دارند.

طاهره ترابی مهوش