سپهرغرب، گروه شهر - عباس سریشی: همدان به‌عنوان یک شهر درحال توسعه از مشکلات، معضلات و پیچیدگی‌های خاصی رنج می‌برد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها رشد فزاینده جمعیت و ناکافی‌بودن فضا و عرصه شهری جهت ایجاد محل سکونت و متعاقباً افزایش و توسعه شبکه زیرساخت‌ها و خدمات برای پاسخ‌گویی به نیازها و مطالبات شهروندانی است که روزبه‌روز و سریع‌تر از خانه‌ها در حال افزایش هستند.

از این‌رو مدیریت این شهر نیز طی چند دهه گذشته و صدالبته مانند دیگر استان‌ها، در یک پیروی کامل از استراتژی‌های دولتی در راستای حل مشکل زمین و مسکن، با دو رویکرد اصلی یعنی حرکت از سمت رشد افقی به سوی رشد عمودی در قالب گسترش آپارتمان‌سازی و در مرحله بعد شهرک‌سازی در پیرامون بدنه شهر به‌دنبال تحقق این خواسته بوده و هست.

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که جدا از چالش‌ها، تبعات و بایستگی‌های مرتبط با مبحث عمودی‌سازی و آپارتمان‌سازی که با حواشی بسیاری همراه بوده است. اما به اعتقاد کارشناسان، در خصوص شهرک‌سازی نیز دو رویکرد متفاوت و قابل‌ تأمّل در کشور ما وجود داشته که نباید ازآن غافل شد.

اینکه؛ پیش از انقلاب تلاش بر این بود که شهرک‌ها، کانونی برای سکونت قشر متوسط و متوسط رو به بالا باشد. بدین معنا که اکثریت این قشر در آن زمان، به‌لحاظ تحصیلات از میانگین جامعه بالاتر بوده‌اند و می‌توانستند به‌عنوان نماینده الگوهای رفتاری و شیوه زندگی‌ به نقش‌آفرینی بپردازند. در آن زمان، به نسبت هنجارها و الگوهای مرسوم در جامعه، مدرن تلقی می‌شدند.

اما پس از انقلاب دولت‌ها درصدد برآمدند تا شهرک‌ها را برای تجمع قشر متوسط رو به پایین جامعه، در قالب مسکن حمایتی اختصاص دهند و بدتر اینکه در ساخت شهرک‌های جدید نیز برخلاف گذشته که به استحکام و مباحث رفاهی و خدماتی و... آن‌ها اهمیت داده می‌شد، نه‌فقط استانداردهای ابتدایی مدنظر سازندگان و مدیران شهری قرار نگرفت، بلکه ساختار آن‌ها نیز در اصل ملغمه‌ای شد، از فراموشی و غفلت و حتی به اعتقاد برخی صاحب‌نظران به‌مثابه یک سوپاپ اطمینان برای کاهش مشکلات ما در شهر اصلی و سرریزکردن مشکلات و جمعیت مازاد آن‌ها. در واقع مدت‌ها پس از سرعت‌گرفتن قطار شهرک‌سازی در کشور ما، اکنون این سؤال مطرح است: در حالیکه قرار بود با ساخت شهرک‌ها، حداقل مراکز خدماتی و زیرساختی و رفاهی مورد نیاز ساکنان، به میزان لازم و متناسب با جمعیت و نیز فاصله مناسبی از واحدهای مسکونی قرار گرفته یا با توجه به افزایش جمعیت، توجه به توسعه زیرساختها و خدمات شهری در برنامه‌ریزی و طراحی این مناطق، به مرور در دستور کار مدیران و مجریان قرار گیرد، پس چرا این‌گونه نشد و شهرک‌ها در زمان کوتاهی به حال خود رها شدند؟

البته نمی‌توان منکر بود که شهرک‌هایی که در هر مقطع زمانی ساخته شده‌اند، هم دارای برخی خدمات مانند آب لوله‌کشی، برق، گاز و مقداری هم فضای سبز بوده‌اند. منتها رویه فعلی به ما نشان داد، در حالیکه نسل اول شهرک‌های ایجاد شده در ایران، به‌نوعی به آن ایده خوب و مثبت نسبتاً نزدیک بوده‌اند. اما متأسفانه در پروژه‌های بعدی آن دست، سیاست‌گذاری که از قبل در خصوص ارتقای سطح کیفی زندگی در شهرک‌سازی تدوین شده بود، نه‌فقط دیگر مورد توجه قرار نگرفت، بلکه عملاً فراموش شدند و متعاقباً وضعیت ساختاری شهرک‌ها حالتی نزولی و منفی به خود گرفت که مصادیق بارز آن را می‌توان در فهرست بلند بالای مشکلات و معضلات به‌وجود آمده در این کلونی‌های انسانی دید.

      فرهنگیان، از آرمان تا واقعیت...

همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، ایجاد یک شهرک خوب و مطلوب، حاصل یک فرآیند است. پروژه‌هایی که در آن کارفرما توانمند بوده و از مشاور خوبی برخوردار است و در این مرحله اجرا نیز موفق بوده و اصطلاحاً به استانداردها و بایستگی‌ها نزدیک‌تر است. در عین حال حاکمیت نیاز به یک مدیریت فعال و اجرایی برای رتق‌وفتق امور جاری آن در طولانی مدت دارد.

حال اگر در این فرآیند هر کدام از متولیان اعم از کارفرما، مشاور و پیمانکار یا مدیریت با تعهد و کیفیت کار نکنند و پروسه روند اجرا و مدیریت به‌طور کامل طی نشود، به مرور زمان مشکلات و مطالبات حل و فصل نشده و کمیت‌ها لحاظ نگردد، تصور بر این است که نه فقط اهداف و آرمان‌های شهرک‌سازی به نتیجه نخواهد رسید، بلکه از آن نیز فاصله گرفته و تبدیل به یک چالش و یا گره کور در مدیریت شهری خواهد شد. درست به‌مثابه وضعیتی که امروزه بسیاری از شهرک‌های همدان با آن مواجهه و دست به گریبان هستند.

که البته فرقی هم نمی‌کند که این شهرک قدیمی‌ساز باشند یا جدیدالاحداث. زیرا آنچه که مهم است، پاسخ به این سؤال است که آیا به‌راستی استانداردهای شهرک‌سازی در همدان و منطبق با سیاست‌های ساخت‌وساز دولت جدی گرفته شده یا خیر؟ که اگر پاسخ مثبت است، پس دلیل بروز این همه مشکلات و نواقص چیست؟ و اگر منفی است، پس تا چه زمان ساکنان باید متحمل آن‌ها بوده و باید منتظر مرتفع‌شدن مشکلات بمانند؟

شاید برای پاسخ به این سؤال نگاهی هرچند گذرا، به شهرک فرهنگیان بسیار کارساز باشد. زیرا این مجموعه به لحاظ ساختاری یکی از شهرک‌هایی است که از زمان شکل‌گیری تاکنون و به‌رغم افزایش جمعیت، از همگنی اجتماعی نسبی برخوردار بوده و این همگنی اجتماعی، بر هویت محله‌ای آن تأثیر قابل توجهی گذاشته است.

در واقع تحولات شکل‌گرفتن هویت فرهنگیان بر اساس اقشار اولیه ساکن، باعث شد تا گروه‌های جدیدی که بعدها به آن وارد شدند نیز اغلب به‌لحاظ ویژگی‌های فرهنگی و الگوهای رفتاری و تصورات مثبت به ساکنان اولیه و در مجموع به‌دلیلی هویت مثبت، آن را برای سکونت انتخاب کنند. با این حال طی چند سال گذشته و در جریان توسعه شهری، امروزه بافتی کاملاً متمایز، هم به‌لحاظ فیزیکی و هم به‌لحاظ اجتماعی و انسانی، درون آن شکل گرفته که همین موضوع باعث شد تا شاکله این شهرک در مقایسه با گذشته خود، چه به‌لحاظ انسانی و چه ساخت‌وساز، تفاوت‌های اساسی پیدا کند.

البته این توسعه و گسترش پرسرعت، ماسوای محاسن خود دارای معایب و مشکلاتی نیز هست که نباید ازآنها غافل شد. موضوعی که علی‌القاعده و به موازات صدور مجوز ساخت‌وساز و جمعیت‌پذیری، باید مدنظر مدیران اجرای شهری قرار می‌گرفت، اما ظاهراً این نیز به مانند بقیه امور، به درجه چندم اهمیت، تنزل داده شده و کماکان این فقط مبحث کسب عواید از محل اخذ مالیات و صدور مجوز ساخت‌وساز، بدون توجه به تبعات و حاشیه‌های دیگر آن است که بسیار محسوس و مشهود می‌نماید.

      معضل بزرگی به‌نام عدم تناسب...

حالا اما قریب به چند دهه است که از عمر شهر فرهنگیان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقمار مسکونی کلان‌شهر همدان می‌گذرد. در حالی که شهرت خوب این منطقه و به‌سامان‌بودن نسبی اوضاع آن باعث گردیده تا علاقه به سکونت در آن گسترش یابد. با این حال این توسعه نیز مانند دو روی یک سکه، دارای یک چهره منفی از مشکلات و نکات منفی رو به تزاید نیز شده، که نباید از آن غافل بود.

مشکلاتی که به‌رغم ظاهر عادی و معمول در هر جامعه، اما اگر از اکنون مورد غفلت قرار گرفته و به‌دنبال چاره‌اندیشی برای آنها نباشیم، از این ظرفیت برخوردار هستند که علاوه‌بر تبدیل‌شدن به یک زخم مزمن در آینده نه چندان دور، مصدر بروز تبعات ناخواسته دیگری هم باشند که فعلاً در تصور ما نمی‌گنجد.

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که با توجه به موضوع توسعه کلان‌شهر، این شهرک نیز طبیعتاً شاهد برخی تحولات و تزاید ساخت‌وسازها است. اما باید توجه داشت که این فرآیندها در اصل جزء الزامات و بایستگی‌ها و نیز دستورالعمل‌های مدون در مسیر توسعه شهر محسوب می‌شود. لذا نباید و نه می‌توان به آنها به‌مثابه یک تحول ویژه یا امتیاز منحصربه‌فرد نگریست و با مانوردادن بر روی آن، به‌دنبال سرپوش‌گذاری بر روی آن‌ها، از دیگر مشکلات و مطالبات ساکنان بود.

در واقع و در یک نگاه کلی، موضوع عدم رعایت تناسب میان جمعیت رو به تزاید و امکانات رو به کاهش این شهرک از یک سو و نیز کم‌توجهی برای رفع آن‌ها در کوتاه‌مدت، باعث‌شده تا اکنون بسیاری از ساکنان این شهرک خواستار توجه جدی و ورود هر چه سریع‌تر مسئولان برای رفع آن‌ها باشند.

البته این مطالبات و مشکلات یا نیازها روایت‌های متعددی را در بر‌دارد که هر کدام نیز قطعاً به نوبه خود مهم و قابل تأمل است. مع‌الوصف طی صحبت‌های صورت گرفته، با تعدادی از ساکنین این شهرک، آنچه که بیشترین اشاره را متوجه خود ساخته، لزوم توجه به بهبود کیفیت زندگی، دسترسی‌ها و حرکت، آزادی انتخاب مسیر و سفر با محوریت وسایل نقلیه عمومی، سرزندگی اقتصادی با ایجاد مراکز فروش و تأمین مایحتاج، تساوی حقوق برای استفاده یکسان از محیط، افزایش کمّی و کیفی زیرساخت‌های آموزشی در همه مقاطع، رفاهی، درمانی، بهداشت و بانکی و مالی مناسب و پاسخگو.. است.

البته به تصریح ساکنان، برخی از این امکانات و زیرساخت‌ها، از قبل وجود داشته. اما شکی نیست که در آینده نه چندان دور، صرفاً به‌دلیل عدم تناسب با جمعیت رو به رشد، قطعاً به مشکل و معضل اساسی مبدل می‌شوند. زیرا هم اینک نیز به‌صورت محسوس شاهد افزایش صفوف و زمان انتظار برای دریافت خدمات بوده یا در سوی دیگر باعث افزایش تردد و سفر میان‌شهری برای تأمین نیازها هستیم. در هردو حال، باید انتظار بروز حاشیه‌ها و برآیندهای منفی و متعاقباً کاهش کیفیت زندگی، ایمنی، بهداشت، آموزش و غیره ساکنان را داشت.

همچنین ذکر این نکته ضروری است که با توجه به برخی فرآیندهای متأثر از گسترش افقی و عمودی این شهرک در فازهای جدید یا اتصال برخی روستاهای مجاور به بدنه آن، ماهیت این مطالبات و نیازها نیز به‌نسبت گذشته تفاوت‌های محسوسی را پیداکرده که لاجرم می‌طلبد، به هر کدام به‌صورت مجزا نگاه و تأمل داشت.

      مطالبات و نیازها از دید ساکنان...

پیش‌تر هم گفتیم که طی چند سال گذشته، شهرک فرهنگیان همدان، شاهد یک توسعه شتابان و متراکم در موضوع ساخت‌وساز و افزایش جمعیت بوده که مدعای این سخن را می‌توان در تعداد خانه‌ها، آپارتمان‌های چند طبقه و نوسازی دید که هر روز سر از زمین برآورده و در حال گسترش به اطراف هستند. تا دیر زمانی دیگر شاید فقط وجود بلوار آیت ا... نجفی، جاده یکن‌آباد و در نهایت، جاده تهران باشد که بتواند از ادامه این توسعه جلوگیری کرده و به آن خاتمه دهد.

همچنین وجود بیش از چند ده هزار نفر، سکنه ناهمگون قدیمی و جدیدالورد این شهرک نیز خود داستانی دارد شنیدنی، که البته هر کدام هم نسبت‌به شرایط محیط مسکونی خود نظراتی دارند و صدالبته مطالبات و تقاضاهایی.

لذا بر اساس وظیفه ذاتی یک رسانه مردمی و نیز تقاضاها و گزارشات رسیده، خبرنگاران سپهرغرب، ضمن حضور در این شهرک و بررسی و مشاهدات میدانی، از وضعیت موجود در قالب 10 سؤال کلی، طی یک هفته با تعداد صد نفر از ساکنین آن، اعم ازآقا و خانم و در بافت قدیم و مناطق در حال توسعه به گفتگو پرداختند که ماحصل آن به شرح زیر جمع‌بندی و به دور از هرگونه سوگیری یا تفسیر شخصی، به مرحله انعکاس رسیده است. با این امید که مسئولان ضمن تأمل در این موضوعات، به هر شکل ممکن به‌دنبال حل و مرتفع‌نمودن یا ارائه پاسخی موجه و منطقی برای وجودآن‌ها باشند.

-به اعتقاد 90درصد پرسش‌شوندگان شهرک فرهنگیان در طی چند سال گذشته، شاهد یک موج توسعه بسیار شتابان و خارج از تصور بوده که در آینده نه چندان دور، آن را با مشکلات متعدد مواجه خواهد کرد.

-از منظر 90درصد پرسش‌شوندگان در این روند توجه چندانی به لزوم توسعه زیرساخت‌ها و ملزومات رفاهی ساکنان لحاظ نشده....

-از منظر 81درصد پرسش‌شوندگان تراکم و افزایش جمعیت، باعث طولانی‌ترشدن صفوف و زمان دریافت خدمات می‌شود. این بدان معناست که موجودی‌های این شهرک در بحوزه‌های خدماتی، رفاهی و آموزشی، به‌زودی دیگر تکافوی نیازهای ساکنان را نخواهد کرد.

-از منظر 79درصد پرسش‌شوندگان فضاهای آموزشی این شهرک با توجه به ورود جمعیت جدید، نیازمند توسعه و ارتقای سطح کمّی و کیفی است. گو اینکه در موضوعات درمانی و تفریحی نیز این وضعیت مصداق دارد.

-از دیدگاه همین گروه از ساکنان، بسیاری از معابر، خیابانها و کوچه‌های شهرک فرهنگیان به‌صورت جدی، نیازمند مرمّت بهسازی، روکش آسفالت و لکه‌گیری است. در عین حال وضعیت روشنایی معابر، سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی برخی از کوچه و خیابان‌ها در فصل بارندگی هم، به‌شدت نیازمند مرمّت و رسیدگی است.

-از منظر 75درصد پاسخ‌دهندگان باید در خصوص افزایش وسایل نقلیه عمومی (اعم از اتوبوس، تاکسی و ون ) و همچنین گسترش شبکه خدمت‌رسانی آن‌ها، به‌لحاظ تسهیل در ترد ساکنان و ارتقای امنیت خاطر مسافران به‌خصوص کودکان، نوجوانان، زنان و دختران اقدام عاجل نمود. این موضوع در خصوص فازهای جدید و به‌خصوص در فصل زمستان، بسیار مورد تأکید ساکنان است.

- از دیدگاه 68درصد پاسخ‌دهندگان ایجاد بازارچه‌های ثابت با لحاظ‌نمودن همه نیازها و خواسته‌ها اعم‌از: وجود موادّ لبنی، پروتئینی، میوه و.... باعث افزایش آرامش خاطر و کاهش مسافرت‌های درون شهری ساکنان است.

-از منظر 45درصد پرسش‌شوندگان با توجه به گسترش فضای شهرک، توجه به بحث امنیت، مقابله با معتادان، ولگردان و سارقان به‌خصوص در مناطق جدید‌الاحداث شهرک، بسیار ضروری به‌نظر می‌رسد. البته با وجود کلانتری این موضوع تا حدودی کنترل شده، اما با توجه به وسعت‌گیری شهرک، تشدید نظارت‌ها و افزایش گشت‌ها ی پلیس ضروری است.

-از منظر 45درصد ساکنان هنوز در بحث دفاتر پیشخوان، بانک خودپرداز یا دفاتر نمایندگی سازمان‌های خدماتی این شهرک با مشکلات متعددی مواجه است.

- قریب به 33درصد پرسش‌شوندگان معتقدند که با توجه به افزایش جمعیت سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی، باید در خصوص پایگاه‌سازی خدماتی، از اکنون اقدام کنند. این موضوع شامل توسعه کتابخانه]، کانون فرهنگی، مراکز ورزشی و تفریحی با توجه به تفکیک جنسیتی ساکنان مورد تأکید قرار گرفته است.

-از منظر 33درصد پرسش‌شوندگان فعالیت‌های مراکز مذهبی، باید در قالب تقویت زیرساخت‌ها، ازلحاظ مذهبی در فواصل مختلف در شهرک توسعه یابد.

-از منظر 30درصد مصاحبه‌شوندگان در فازهای جدید سامان‌دهی، ایمن‌سازی، تنظیف، تخلیه زباله، روشنایی معابر، برخورد با هنجارشکنان، جمع‌آوری حیوانات ولگرد، آسفالت معابر و خیابان‌ها باید به‌صورت ویژه مورد توجه مدیریت شهری همدان قرار گیرد.

-از منظر 25درصد پرسش‌شوندگان هنوز موضوع ورودی شهرک به‌لحاظ ترافیک و خطرات حاصل از تداخل با ورودی شهر، جای بحث و نگرانی دارد.

-قریب به 15درصد مصاحبه‌شوندگان معتقدند که با توجه به مقولات بهداشت و ایمن‌سازی محیط، موضوع کانال‌های موجود در شهرک باید هرچه سریع‌تر تعیین تکلیف شود.