سپهرغرب، گروه شهر: شهروندان به‌عنوان مهم‌ترین رکن هر شهر همان‌طور که تأثیر زیادی بر فضاهای شهری می‌گذارند، از محیط‌های شهری نیز متأثر می‌شوند و تعیین کننده میزان این کنش، کیفیت فضاهای شهری است.
تأثیر و تأثر شهروندان از روند و نوع طراحی فضاهای شهری دیدگاهی است که در میان صاحب‌نظران علوم شهر جایگاه ویژه‌ای دارد. معمولاً طراحان و برنامه‌ریزان در فرآیند طراحی و برنامه‌ریزی به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه کمتر به این موضوع توجه می‌کنند که این خود موجبات رفتارهای نادرست و ناخواسته در میان شهروندان و تخریب ساختارهای شهری را فراهم کرده و زیست‌پذیری شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این زمینه با «فریناز مقتدری، دکترای مطالعات شهری و متخصص هوشمندی شهرها و رفتارشناسی در محیط شهری» گفت‌وگویی داشتیم و از او درباره اهمیت توجه به طراحی فضاهای شهری و تأثیری که می‌تواند بر رفتار شهروندان داشته باشد سؤال کردیم که در ادامه می‌خوانید:
طراحی محیط چه تأثیری بر رفتار شهروندان در محیط شهری دارد؟
طراحی محیطی تأثیر بسیاری بر رفتار شهروندان دارد به‌طور مثال در شهرهای اروپایی استفاده از اتومبیل هزینه‌بر است و درحالی‌که پارکینگ در مراکز شهری وجود دارد، هزینه آن بسیار زیاد است. سرعت حرکت اتومبیل‌ها نیز در خیابان‌های مرکزی شهر بسیار پایین است. این شرایط برای شهروندان هزینه زمانی و مالی دارد اما در عوض در چنین شهرهایی حمل‌ونقل عمومی هزینه زمانی و مالی را به‌شدت کاهش می‌دهد، بنابراین انتخاب شهروندان برای تردد در چنین شهرهایی به‌ناچار حمل‌ونقل عمومی است. این یک بخش جبری از طراحی و برنامه‌ریزی درست است که با شرایط در نظر گرفته‌شده شهروندان را به اجبار به انجام رفتارهای هوشمندانه در محیط شهری سوق می‌دهد. بخش دیگر، بخش تشویقی است؛ چنانچه شهروندی مسیری را پیاده برود یا از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کند، بر اساس میزان استفاده وی از کارت‌های حمل‌ونقلی، خدماتی به او داده می‌شود، به‌طور مثال بخشی از عوارض یا مالیات دریافتی شهروند بخشوده می‌شود. بخش دیگری که بر نوع رفتار شهروندان در محیط شهری مؤثر است، به طراحی صحیح محیط مربوط می‌شود، اینکه فضای شهری به نحوی طراحی شود که یک شهروند بدون تشویق یا تنبیه انتخاب کند که رفتار درست داشته باشد.
چه مشخصه‌هایی در طراحی صحیح فضاهای شهری مؤثر است؟
کف‌سازی مسیر، وجود مبلمان شهری مناسب و جذاب، شهروندان را به سمتی سوق می‌دهد که تردد پیاده را انتخاب کند به‌طور مثال چنانچه مسیری که کودک از خانه تا مدرسه طی می‌کند، جذاب بوده و از کف‌سازی‌ها یا المان‌های شهری متنوع در فضای شهری استفاده‌شده باشد، حس کنجکاوی و هیجانی کودک تحریک‌شده و موجب می‌شود او به‌جای نشستن در اتومبیل، والدین خود را مجاب به طی مسیر پیاده کند.
یک طراح یا برنامه‌ریز چگونه می‌تواند فضایی متأثر از رفتار شهروندان طراحی کند؟
نکته بسیار مهمی که برنامه‌ریز، طراح و مدیر شهر باید در نظر داشته باشد این است که با مردم و برای مردم برنامه‌ریزی کند. باید در نظر داشت فردی که در یک محله از شهر زندگی می‌کند چه نیازهای دارد، زیرا بافت فرهنگی، بافت شهری، نوع کالبد در هر بخشی از شهر متفاوت است و نیازهای شهروندان به دلایل اقتصادی، ساخت اقتصادی، فرهنگی و کالبدی بسیار متنوع است. لازم است از شهروندان سؤال شود چه نیازهایی دارند و بسیار مهم است که آنان در فرآیند طراحی دخیل شوند. رعایت این مهم موجب شده این ذهنیت برای شهروندان ایجاد شود که «من این طرح را خواسته‌ام و من در طراحی فضا مشارکت داشته‌ام» اما فرآیند برعکس این در ایران رواج دارد. در کشور ما نهایتاً از شهروندان در ارتباط با مشکلاتی که دارند سؤال می‌شود درصورتی‌که آنچه در دنیا رواج دارد این است که در کل فرآیند طراحی و در مراحل مختلف، شهروندانی که در محدوده موردنظر حضور دارند و زندگی می‌کنند، مشارکت داده‌شده و از زمانی که قرار است برای اجرای طرحی تصمیم گرفته شود، اطلاع‌رسانی و نظرخواهی می‌شود. به‌علاوه شهروندان در تعیین چشم‌انداز، طراحی سناریوها، طرح اولیه و طرح نهایی نیز حضور دارند و به‌دلیل اینکه خودشان مشکلات و پیشنهادهایشان را مطرح می‌کنند، هم طرح برای آنان مناسب‌تر است.
ازنظر ذهنی بخش مهمی از رفتار در محیط شهری، به ذهنیت شهروندان مربوط می‌شود و زمانی که شهروندان خودشان طرح را پیشنهاد داده و در تمامی مراحل طراحی و اجرا در جریان کار قرارگرفته باشند، ذهنیتی مثبت برای آنان ایجاد می‌شود تا بتوانند درست رفتار کنند درحالی‌که در ایران بعد از اجرای پروژه اطلاع‌رسانی می‌شود، یا نهایتاً در بهترین حالت زمانی که عملیات عمرانی در حال اجرا است، بیلبوردها و شعارنوشته‌هایی (پلاکارد) از روند اجرایی پروژه در سطح شهر نصب می‌شود، بدون اینکه شهروندان تصویر ذهنی مناسبی داشته باشند که اجرای این پروژه چه اثری روی زندگی آنان می‌گذارد و چقدر برایشان مفید است.
نمایندگی اصناف از طرف شهروندان در روند انجام پروژه‌های شهری تا چه اندازه قابل‌قبول است؟
استفاده از نماینده اصناف مختلف در فرآیند طراحی، نه‌تنها در ابتدا و انتهای فرآیند، بلکه در کل فرآیند و در زمان سیاست‌گذاری و تأیید چشم‌انداز خوب است، اما کافی نیست. در همه جای دنیا در جلسات اول و دوم که جامع اطلاع‌رسانی می‌شود، شهروندان ساکن محدوده انجام طرح، در جلسات حضور پیداکرده و در جریان امور قرار می‌گیرند، خودشان اثر حضور نمایندگان خود را می‌بینند و به‌تدریج اعتماد به نماینده صنف و مدیریت شهری ایجاد می‌شود. باید تأکید کنم که در زمان اجرای یک طرح در یک خیابان تجاری که مشخصاً یک صنف خاص در آن حضور دارد، استفاده از نماینده اصناف منطقی است، اما زمانی که مجموعه‌ای از افراد در یک محدوده زندگی می‌کنند، صرفاً دخیل کردن نماینده اصناف کافی نیست. شاید چند سال دیگر زمانی که اعتماد متقابل را ایجاد کردیم این شکل از مشارکت کافی باشد، اما در ساخت فرهنگی و اجتماعی ایران هنوز زمان مانده است تا به این مرحله برسیم و قبل از آن باید اعتمادسازی شود و شهروند به رئیس صنف و مدیریت شهری اعتماد کند اما در حال حاضر حضور نمایندگان اصناف اصلاً کافی نیست.
شناسه خبر 35254
