سپهرغرب، گروه خبر - الهام پری‌پور: عراقچیان استاد دانشگاه گفت: در اصل‌های 100 تا 106 قانون اساسی کلیاتی درباره شوراهای شهر گفته شده است. اولاً هیچ کجا سخن از شورای اسلامی شهرداری به میان نیامده است، گفته شده شورای اسلامی شهر، بنابراین ایرادی که می‌توان بر اختیارات شوراهای کنونی داشت این است که این شوراها مربوط به شهرداری هستند و نه شهر و بر این اساس اختیار دخالت در هیچ سازمانی را ندارند، حتی مصوبه‌های شورا را در کمیته‌ انطباق در فرمانداری بررسی و تأیید می‌کنند، بنابراین بین آنچه در قانون درباره شورا تصویب شده و آنچه اکنون وجود دارد، تفاوت زیادی است.

بنا بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، شورا یکی از ارکان نظام است. شورای اسلامی شهر، مجلسی محلی بوده که نمایندگان آن با رأی مستقیم مردم همان شهر انتخاب می‌شوند. این نهاد یک مرجع تصمیم‌گیری و نظارتی است و در این مورد اختیاراتی دارد. وظیفه اصلی این شورا انتخاب شهردار، تصویب بودجه و نظارت بر عملکرد شهرداری‌ها است.

حال با نزدیک شدن به انتخابات دور ششم شورای اسلامی شهر سپهرغرب و مجمع فعالان رسانه‌های انقلاب اسلامی استان همدان به برگزاری میزگردی با عنوان آواشهر با حضور اساتید دانشگاه و صاحب‌نظران این حوزه به‌منظور ارزیابی منصفانه عملکرد شورای اسلامی شهر پنجم و نیز بیان وظایف و آسیب‌های شورای اسلامی شهر در دوره پنجم اقدام کرد. متن این گفت‌وگو که با حضور دکتر محمدرضا عراقچیان، دکتر حسن سجادزاده، دکتر حسین صادقیان و همچنین محمدجواد زارعی به‌عنوان مجری کارشناس برگزار شد را در ادامه می‌خوانیم.

   مهم‌ترین وظیفه شورای اسلامی شهر چیست و شورای پنجم چه میزان در انجام این وظایف موفق بوده و بر حیات شهروندان تأثیر گذاشته است؟

سجادزاده: فلسفه‌ وجود شورا در وهله نخست جنبه دینی دارد که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. فلسفه وجودی دیگر آن مربوط به گسترش فناوری و پیچیدگی شهر است؛ با توجه به مدیریت شهر و از آنجا که شهر همچون موجودی زنده دارای اجزا و پیچیدگی‌های خاص خود است، بنابراین با مسائل و حوزه‌های مختلفی سروکار داریم، بنابراین نمی‌توان مدیریت آن را صرفاً با رویکرد پروژه‌ای و عمرانی انجام داد، شورای اسلامی شهر برای پُر کردن این خلأ ایجاد شد.

شورا یک مجموعه نرم‌افزاری است که می‌تواند آرمان‌شهر را تحقق ببخشد. برای تحقق آرمان‌شهر نیاز است تا در کنار ویژگی‌ها، عناصر و مصنوعات شهری همچون جاده‌ها، ساختمان‌ها و سایر موارد که عیناً دیده می‌شوند، مردم هم دیده شوند. مشارکت مردم در توسعه شهر و برنامه‌ریزی شهری فلسفه اصلی تشکیل شورای اسلامی شهر است.

شورای اسلامی شهر باید واسطی میان دستگاه‌های دولتی و مردم باشد، در این رابطه اگر شورای محل به‌صورت کامل تحقق پیدا کند، می‌تواند حلقه ارتباطی خوبی از مردم تا شورای اسلامی شهر و سپس دستگاه‌های اجرایی ایجاد کند. بنا بر آنچه گفته شد، در ضرورت تشکیل شورا هیچ نوع انکاری وارد نیست.

در سال‌های اخیر به‌خصوص شورای اسلامی شهر پنجم تغییر و تحولات خوبی صورت گرفته است، قوانین به‌روز شده‌اند تا افرادی در شورا حضور پیدا کنند که در کنار آگاهی و دانش، دغدغه‌های لازم را نیز داشته باشند. هدف تشکیل شورای اسلامی شهر مدیریت شهری است که تمامی شهروندان را در بر گیرد و تصمیمات یک‌طرفه گرفته نشود و از نظر و تجربیات اهالی شهر نیز استفاده شود، اما در اجرایی شدن آن آسیب‌هایی وجود دارد که بعداً به آن خواهیم پرداخت.

عراقچیان: ایران کشوری درحال توسعه است، بعضی چیزها را از غرب به عاریت گرفته‌ایم، اما در استفاده از آن مشکل داریم یا در برخی موارد ابزار لازم برای به‌کارگیری آن را نداریم و نمی‌خواهیم داشته باشیم.

اصل مشورت هم در اسلام وجود دارد و هم در حکومت‌‌های لیبرالیسمی و اومانیسمی، اما در مبانی نظری بسیار متفاوت هستند. شوراها حاصل نوعی نگاه دموکراسی‌گرایانه در غرب است. نمی‌شود از طرفی رویکرد و مبانی نظری اسلامی باشد و از طرفی بسیاری از طرح‌ها را از غرب وارد کرد، برای هر کاری ابزار متناسب با آن نیاز است.

در اصل‌های 100 تا 106 قانون اساسی کلیاتی درباره شوراهای شهر گفته شده است. اولاً هیچ کجا سخن از شورای اسلامی شهرداری به میان نیامده است، گفته شده شورای اسلامی شهر، بنابراین ایرادی که می‌توان بر اختیارات شوراهای کنونی داشت این است که این شوراها مربوط به شهرداری هستند و نه شهر و بر این اساس اختیار دخالت در هیچ سازمانی را ندارند، حتی مصوبه‌های شورا را در کمیته‌ انطباق در فرمانداری بررسی و تأیید می‌کنند، بنابراین بین آنچه در قانون درباره شورا تصویب شده و آنچه اکنون وجود دارد، تفاوت زیادی است.

در دوره‌های گذشته شوراها تا به امروز هیچ تلاشی نشده است تا قدرتی از دولت گرفته شود و به ملت یعنی شوراها بدهند. متأسفانه دولت‌ها حاضر به از دست دادن قدرت نیستند.

علت پیشرفت شوراهای شهر در کشورهای اروپایی این است که تمامی اختیارات لازم را دارند و این یعنی اداره شهر به معنی واقعی آن. درحال حاضر شهرداری گوشه رینگ گذاشته شده است که هم مردم از آن توقعات فراوان دارند و بعضاً گله می‌کنند و از طرف دیگر اعضای شورای اسلامی شهر آن را مورد فشار قرار می‌دهند. این یک آسیب اساسی است و لازم بوده دولت برای رفع آن اقدام کند.

متأسفانه اداره‌ها به‌صورت بخشی کار می‌کنند، درحالی که در حوزه شهر، باید میان‌بخشی کار کرد و یک قسمت را در داخل یک مجموعه دید تا بتوان به‌صورت یکپارچه اهداف و برنامه‌ریزی‌ها را تحقق بخشید و این مهم جز با دادن اختیارات این اداره‌ها به شورای اسلامی شهر ممکن نیست.

   آیا شوراها در ادوار گذشته ظرفیت پذیرش این اختیارات را از خود نشان داده‌اند تا دولت‌ها بتوانند خطر واگذاری این اختیارات را بپذیرند؟

عراقچیان: نیاز است که آسیب‌شناسی کلی در سطح کشور در حوزه شوراها صورت گیرد. در ایران بیشتر اعضای شوراها به‌صورت طایفگی بالا آمده‌اند، در برخی از کلان‌شهرها هم کار به‌صورت حزبی انجام شده است. در بیشتر کشورهای جهان کار در شورا به‌صورت افتخاری است و افراد وجهی را برای این عضویت دریافت نمی‌کنند و از طرفی به‌دلیل شفافیتی که وجود دارد، هیچ نوع رانتی وجود ندارد.

یکی از دلایلی که در برخی از شهرها در شوراها خطاهایی صورت گرفت و با آنان برخورد شد این است که شفافیت نداریم و بعد اینکه اعضای شورا روابط پیچیده‌ای با همان اهالی که سبب رأی آوردنشان شدند، دارند.

یکی از دلایل دیگری که شوراها در ایران دچار آسیب شدند، این است که وارد مسائل جزئی شدند؛ درحالی که وظیفه اصلی آن‌ها سیاست‌گذاری کلان است. اینکه برخی از افراد شوراهای فعلی کشور رد صلاحیت می‌شوند یا حضورشان در جلسات ممنوع‌ می‌شود، دلیلش آن است که شفاف‌سازی صورت نگرفته است و همچنین برخی از افراد به قصد خدمت به شورا نیامده‌اند.

سجادزاده: تا زمانی که مدل مدیریت شهری بومی نشود و با زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی ما سنخیت پیدا نکند، مشکلات مدیریت شهری ادامه دارد. مدلی که الان استفاده می‌شود، به عاریت گرفته شده، بنابراین در این بافت و فرهنگ جوابگو نیست.

در قدیم شهر با شهریار آن شناخته می‌شد، وقتی جمعی به‌صورت طایفگی یا به‌وسیله آرای دوستان خود بالا می‌آیند و به سابقه، تخصص و سایر مسائل اهمیت داده نمی‌شوند و بعد خود این‌ها شهردار را انتخاب می‌کنند، آسیب ایجاد می‌کند. بنابراین بهتر بود شهردار هم با رأی مردم انتخاب شود تا به پشتوانه رأی مردم در برابر شورا و تصمیماتش منفعل نباشد.

مسئله دیگری که در حیطه مدیریت شهری وجود دارد، کلی‌نگری، ابهام و تناقض قوانین هستند و این مسئله بستری برای رانت و فساد فراهم می‌آورد، چون در بسیاری از موارد تفسیرهای متفاوتی از قانون صورت می‌گیرد.

برای رفع این آسیب‌ها، باید سازوکارها به‌صورت شفاف و درعین‌حال بر مبنای فناوری‌های پیشرفته ارتباطی و اطلاعاتی قرار بگیرد و به‌صورت مدیریت یکپارچه و هماهنگ دربیاید، چون این مهم صورت نگرفته است، مردم برای انجام برخی از کارهای خود در بسیاری از موارد بلاتکلیف هستند و بعضاً متوسل به دادستانی‌ها می‌شوند.

   مردم به‌عنوان انتخاب‌کنندگان، چقدر مؤثر هستند که افرادی را انتخاب کنند که خط قرمزها را رعایت کنند؟

عراقچیان: اگر شورای اسلامی شهر درجه یک و شهردار درجه یک می‌خواهیم، باید خود نیز شهروند درجه یکی باشیم. شهروندان تعیین‌کننده همه این‌ مسائل هستند. مردم باید از شهرنشینی به شهروندی برسند و در شهر اهلیت پیدا کنند، یعنی علاوه‌بر زندگی در شهر به آن دلبستگی نیز پیدا کنند، این‌گونه علاقه‌مند می‌شوند که به شهر خود خدمت کنند، رأی دادن تخصصی و دلسوزانه نیز یکی از این خدمات است.

شورای اسلامی شهر متخصص یک بُعدی نمی‌خواهد نیاز به افراد جامع‌الاطراف و همه فن حریف دارد. اگر این چنین شود، فرد در پس تصمیمات خود همه مسائل و جوانب را درنظر می‌گیرد، بنابراین افراد در انتخاب خود باید این مسئله را مدنظر قرار دهند.

در شوراهای سوم به بعد مشکل این بود که یک بزرگ‌تر یا یه تعبیری شیخ که همه نظرات را در کنار هم بسنجد، وجود نداشت، شوراها نیاز به معتمد و سرمایه اجتماعی دارند. با وجود استقلال رأیی که تمام اعضای شورا باید داشته باشند، نیاز به یک بزرگ‌تر وجود دارد.

در بحث انسان‌محوری ما با دو مسئله مواجه هستیم، مسئله نخست ابزارهای مادی شهرنشینی مانند جاده‌ها، پارک‌ها و مسائلی از این قبیل است که با وجود همه این‌ها کرامت انسانی به‌طور کامل رعایت نشده است. مسئله دوم و آنچه به انسان کرامت می‌دهد، روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است، ساختار ادارات دولتی یک‌طرفه بوده، اما در شهرداری و شورای اسلامی شهر روابط دوطرفه است.

از زمان تولد تا هنگام مرگ، تصمیمات شهرداری بر تمامی جوانب زندگی فرد تأثیر می‌گذارد، اعضای شورای اسلامی شهر باید تعالی و کرامت تمامی شهروندان را درنظر بگیرند تا شهر از انسان‌محور بودن به خدامحور بودن برسد. تمامی اعضای شهرداری و شورای اسلامی شهر باید کرامت انسانی و فرهنگ آن را در شهر نشر دهند.

سجادزاده: دوره‌های اول تا سوم شوراها بسیار موفق بودند، زیرا افرادی انتخاب شده بودند که پایگاه و جایگاه مردمی داشتند و معتمد آنان بودند. اما در ادوار بعدی مسائل حزبی، گروهی، اقتصادی و سایر موارد بر انتخابات تأثیر گذاشت. در همان ادوار موفق، شورا هیچ‌گاه وارد جزئیاتی نمی‌شد. تا زمانی که مردم خود بر عملکرد شورا نظارت مستمر نداشته باشند، نمی‌توان انتظار کاهش رانت را داشت. شوراهای محل در صورت تحقق می‌توانند یکی از ارکانی باشند که بر تصمیمات شورا نظارت می‌کنند.

از آنجا که جابه‌جایی‌ها در شهر و بین شهرها افزایش پیدا کرده است، علاقه و تعصب مردم نسبت به محله و شهرها کم شده است. اگر مردم نسبت به شورای محل نظارت داشته باشند، پاسخگویی و مطالبه‌گری افزایش پیدا می‌کند و می‌توان انتظار پیشرفت در امور را داشت.

مفهوم محله در قدیم بسیار پُررنگ‌تر بود، در تقسیم‌بندی محله‌های قدیم، آسیب‌های منطقه‌‌بندی‌های امروزه که شهر به بالا و پایین تقسیم شده و فاصله طبقاتی شکل گرفته، وجود نداشت. در محله‌های قدیم نیاز به مربی اخلاق نبود، چراکه خود شهر انسان را تربیت می‌کرد.

در چندسال اخیر در تصمیم‌گیری‌ها خیلی ضد شهر عمل شده است، بیشتر فضاهایی که مربوط به تربیت انسان بوده است، مانند دانشگاه‌ها را به خارج شهر منتقل کردیم و چون روی مکان‌یابی فضاهایی که پرورش‌دهنده هستند کار تخصصی صورت نگرفته است. چون در بافت فرهنگی ما تمام مسائل درهم تنیده شدند، لازم است در تصمیم‌گیری‌ها به همه جوانب پرداخت. ما در زندگی علاوه‌بر عقل همواره به مصلحت و حکمت توجه می‌کنیم، در مدیریت شهری هم نیاز است تا تصمیمات حکیمانه و مصلحت‌اندیشانه گرفته شود. در قرآن نیز بیشتر دستورات اجتماعی و غیر فردی بوده، درواقع اسلام شهری‌ترین دین است.

صادقیان: لازم است تا افرادی که تک‌بُعدی نیستند، در شورا حضور پیدا کنند تا در تصمیمات تمام جوانب را درنظر بگیرند و از این طریق مردم بیشتر مشارکت داده شوند. در کشورهای پیشرفته دنیا شورای اسلامی شهر و شهرداری اختیارات کامل مدیریت شهر را دارند. در شهرداری نباید تنها به مسائل عمرانی پرداخت، خدمات شهری باید تمامی مسائل شهروندی را در بر گیرد تا مردم در موارد مختلف با شهرداری همکاری کنند. برخی از خدماتی که شهرداری ارائه کرده است، خود شهروندان به آن آسیب می‌زنند. باید فضای چندبُعدی در تصمیمات حوزه مدیریت شهری ساری و جاری شود تا فضای ارتقای ذهنی برای شهروندان ایجاد شود.

   بعضاً شاهد بوده‌ایم که از مناطق بالای شهر افراد کمتری در انتخابات مشارکت می‌کنند، چه کنیم که افراد بیشتری در انتخابات مشارکت کنند و کسانی پای صندوق رأی بیایند که اهلیت همدان را داشته باشند و تخصصی و دغدغه‌مندانه رأی دهند؟

عراقچیان: اگر اطلسی از رأی ادوار گذشته براساس مناطق شهر تهیه شود، می‌بینیم برای کاندیداها در منطقه خاصی تراکم رأی بیشتر بوده که این خود آسیب است. علت این بوده که متأسفانه شهروندانی که اهلیت شهر را دارند، کمتر در انتخابات شرکت می‌کنند. مشکل دیگر در این زمینه آن است که هرچند برگزاری انتخابات شوراهای شهر همراه با انتخابات ریاست‌جمهوری ازنظر هزینه به‌صرفه است، اما باعث می‌شود انتخابات شورا به سایه رفته و به‌خصوص در رسانه ملی زیاد به آن پرداخته نشود.

اگر شهروند بعد از چهار سال که رأی داد، شاهد بود که تغییر و پیشرفتی در محله‌اش ایجاد نشده است، برای حضور در انتخابات بعدی دلسرد می‌شود. باید توزیع ثروت شهرداری به نسبت درآمدی که از هر منطقه دارد، عادلانه باشد.

یکی از مسائلی که باعث کاهش سطح مشارکت مردم در انتخابات شوراها می‌شود، چندفرهنگی است که همدان نیز دچار این مشکل شده؛ کاندیداها برای آنکه تراکم افراد در پایین شهر بیشتر است، برای سخنرانی بیشتر به آنجا می‌روند. شهری که ازنظر اقتصادی شمال و جنوب داشته باشد، از منظر اسلام قابل تأیید نیست. این مشکلی است که فرهنگ غربی همراه آورده و لازم است به‌صورت تخصصی و ریشه‌ای به آن پرداخته شود.

سجادزاده: محله‌های پایین شهر بهشت انتخابات هستند، معتقدیم در توزیع خدمات باید عدالت حاکم باشد. فرد در بالای شهر با نگاه ظاهری به جایی که زندگی می‌کند، می‌بیند بیشتر نیازها برطرف شده، بنابراین نیازی به رأی دادن نمی‌بیند؛ از طرفی چون در برنامه‌های کاندیداها برنامه جدیدی که برای این افراد جلب توجه کند وجود ندارد، بنابراین مشارکت آنان کاهش می‌یابد.

  شورای اسلامی شهر همدان چقدر می‌تواند در تدوین طرح جامع شهری مؤثر باشد، آیا شورای پنجم در این زمینه عملکرد خوبی داشته است؟

سجادزاده: بیشترین چالش در این دوره شورای اسلامی شهر روی این مسئله بود که ایده طرح جامع شهری برای ما نیست و از غرب وارد شده است و با توجه به بافت فرهنگی غرب در آنجا به‌خوبی پیاده شده و جواب داده است. اما پیاده‌سازی این مدل در ایران با توجه به مسائل فرهنگی و اجتماعی ایران کارآیی لازم را ندارد.

در طرح جامع شهری، فضاهای شهری به قسمت‌های مختلف اعم از مسکونی، ادارای، پارک و سایر موارد تقسیم می‌شود، درحالی‌ که جنبه‌های گوناگون زندگی‌ مردم ایران درهم تنیده شده است و این مدل پاسخگو نیست. در زمان قدیم بین تولیدکننده و مصرف‌کننده واسطه‌ای نبود، اما امروزه واسطه‌ای این میان ایجاد شده است که این مفهوم واسطه در تمامی جوانب زندگی عصر حاضر ما ریشه دوانده و باعث ایجاد مشکلات کثیری شده است، زیرا سیستم‌های مدیریتی که وارد کشور شده‌اند، بومی‌سازی نشده‌اند.

البته لازم به ذکر است که در خود غرب هم دیگر از این مدل استفاده نمی‌کنند. تدوین طرح جامع شهری بر این پایه و اساس بود که مردم در تصمیمات برای آینده خود شرکت کنند، اما در عمل دیدیم که حتی نظرات اعضای شورای اسلامی شهر و کارشناسان هم در این زمینه نادیده گرفته شد.

متأسفانه سیستم اداره شهرها سیاسی شده و این سیاسی‌کاری در حوزه توسعه شهر آسیب‌زا است. شفافیت و نظارت مردم در تدوین طرح جامع برای شهر بسیار حائز اهمیت بوده، در تمامی زمینه‌های مربوط به حوزه شهر باید طرح جامع داشته باشیم تا مشکلات مربوط به شهرها حل شود، شهرها درحال حاضر مانند بیماری هستند که با یک پزشک و یک نسخه مداوا نمی‌شوند. طرح جامع کنونی فقط به یک بُعد شهر که همان دید فیزیکی است، به شهر نگاه می‌کند.

یکی از دلایلی که در شورای پنجم به‌خوبی به این مسئله پرداخته نشد، این بود که اعضای شورا باهم هماهنگ نبودند. یکی از ایراداتی که به این شورا وارد است این بود که در اقناع‌سازی افکار عمومی کار نکردند، پروژه‌هایی را انجام دادند، اما پیش از آن مردم را قانع نکردند؛ اگر مردم را در این امر دخیل می‌کردند، قطعاً شاهد تعامل آنان بودند. چون مردم می‌دانستند که دیده می‌شوند. در تدوین طرح‌های جامع شهری هم نیاز است تا مردم مشارکت کنند تا در زمان اجرا همکاری و تعاون صورت گیرد.

مسئله مهم دیگری که در تدوین طرح جامع وجود دارد، این است که با شهر به‌عنوان یک موجود زنده برخورد نمی‌شود و آنچه تدوین می‌شود، قابل انعطاف نیست. با توجه به آنچه گفته شد، چالش پیش‌ روی شورای بعدی تدوین طرح جامع است.

در پایان آرزومندم افرادی که در شورای ششم حضور پیدا می‌کنند، از تجارب اعضای ادوار گذشته استفاده کنند و الگوپذیر باشند و به مسئله ورود دانش و دانشگاه به حوزه مدیریت شهری، چنان که در همه دنیا طرح‌های راهبردی توسط دانشگاه‌ها تهیه می‌شود، توجه ویژه شود و می‌بایست به نحو احسن از مرکز مطالعات شورا استفاده شود. کسانی که در شورای ششم حضور پیدا می‌کنند، لازم است در ابتدای امر چشم‌انداز داشته باشند و برای تحقق آن برنامه‌ریزی کنند و تا آخر روی آن صراط حرکت کنند.

عراقچیان: طرح جامع، یک طرح قدیمی اروپایی است که الان طرح‌های راهبردی جایگزین آن شده، یکی از ایراداتی که در تدوین این طرح پیش آمد، آن بود که اعضای شورا یک‌صدا نبودند و بیشتر نظرات آنان کارشناسانه و علمی نبود و وارد فضای سیاسی شدند.

شورای اسلامی شهر نه به‌عنوان یک نماد دموکراسی بلکه به‌عنوان یک نماد حکومت دینی قابل احترام است. امیدواریم افرادی که در دوره ششم شورا حضور پیدا می‌کنند، بتوانند با نگاه همه‌جانبه و دغدغه‌مندانه موجب پیشرفت شهر شوند.