تأمین امنیت در شهرها یکی از مهم‌ترین نیازهای شهروندان است که کاهش یا نبود آن‌، بر کیفیت زندگی شهروندان و میزان استفاده آن‌ها از فضاهای شهری بخصوص فضاهای عمومی شهری تأثیر منفی می‌گذارد.

در این میان وجود فضاهای بی‌دفاع در یک محله از مهم‌ترین عواملی است که باعث کاهش و یا سلب امنیت و احساس امنیت شهروندان می‌شود. این مقوله در بافت‌های فرسوده و قدیمی شهری با توجه به شرایط فیزیکی و اجتماعی آن‌ها نمود بیشتری دارد.

در این زمینه گفت‌وگویی با «آذر تشکر»، کارشناس حوزه برنامه‌ریزی و جامعه شناس شهری داشته‌ایم؛ در این گفت‌وگو به مفهوم فضاهای بی دفاع شهری و عوامل مؤثر در ایجاد فضاهای ایمن پرداخته شده است. ماحصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

*از نظر شما فضاهای بی دفاع شهری به چه فضاهایی گفته می‌شود؟

این موضوع بحثی است که در واقع مربوط به امور عمومی شهر می‌شود. در یک شهر فضاهای مسکونی و تجاری طبق تعریف شهر سازی دارای مالکیت خصوصی هستند در این فضاها خود مالک می‌داند که از نظر امنیت و دفاع و مراعات نظیرهایی مثل آن باید چه رفتارهایی داشته باشد.

از دیگر فضاها می‌توان به فضاهای اداری و دولتی اشاره کرد که آن هم معمولاً مباحث حفاظتی مربوط به خود را دارد. اما وقتی صحبت از فضاهای غیر قابل دفاع شهری می‌کنید یعنی در شهر بخش مهمی از آن بخش عمومی است. در واقع نهادی متولی این فضاهای عمومی است که می‌توان از شهرداری‌ها به عنوان این متولی نام برد.

در اصل فضاهای بی دفاع شهری آن بخشی از فضاهای عمومی هستند که از چشم ناظران عمومی دور شده‌اند. اساساً کلمه فضا به معنای مجموعه مواردی است که در شهر موجود است همچنین چشم ناظر شهروندانی در فضای عمومی وجود دارد. این در حالی است وقتی چشم ناظر نداریم گوشه‌های پنهانی تشکیل می‌شود که می‌تواند برای سایر شهروندان خطر آفرین باشد. حتی در این خصوص نظریاتی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آن از جامعه شناس آمریکایی است که موضوع چشمان خیابان را مطرح کرده است.

*این نظریه چه مباحثی را در خصوص فضای بی دفاع شهری مطرح کرده است؟

این نظریه می‌گوید پنجره‌ها چشمان خیابان‌اند، به طور مثال شهروندی از تراس یا پنجره خانه می‌تواند نظاره گر اتفاقات شهر باشد و متوجه ریتم زندگی دیگران شود و حتی در این میان اگر مشکلاتی برای هم نوعانش پیش بیاید به کمک آنها برود. حال اگر بالکن‌ها، تراس‌ها و مواردی از این دست حذف شوند باعث به وجود آوردن فضاهای بی دفاع شهری می‌شود.

*دلیل رشد این فضاها در کلانشهرها و شهرهای بزرگ چیست؟

به هر میزانی که شهروندان در شهر حضور داشته باشند، فضاهای بی دفاع شهری کمتر می‌شود، بنابراین اصلی‌ترین دلیل رشد فضاهای بی دفاع شهری حذف شهروندان از محیط‌های شهری است.

به طور مثال در اصفهان این فضا بسیار غنی است چرا که شهروندان شهر به راحتی می‌توانند در فضاهای شهری مثل پیاده روها حضور داشته و با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. اگر شرایطی فراهم شود که ساکنان شهر نتوانند در این فضاها حضور داشته باشند آن مکان‌ها به فضای غیر قابل دفاع شهری تبدیل می‌شوند. حتی تعریف دیگری از نظر جامعه شناسی شهری وجود دارد که می‌گوید: هر فضایی در شهر حتی فضاهای باز و هر ساعتی از شبانه روز اگر شهروند از فضا حذف شود آن فضا تبدیل به فضای غیر قابل دفاع شهری می‌شود.

*ارتقای کیفیت فضاهای بی‌دفاع شهری چگونه ممکن است؟

کیفیت زندگی شهری با کاهش فضاهای بی دفاع شهری انجام می‌گیرد. در واقع یکی از شاخص‌های کیفیت شهری این است که فضاهای بی دفاع شهری به حداقل برسد. یعنی مردم آن شهر تعامل خوبی با فضا دارند و در نتیجه کیفیت زندگی ارتقا پیدا کند.

*مشارکت یا نقش شهروندان در این بین چیست؟

در این خصوص سطوحی وجود دارد که می‌توان از حضور شهروند تا تغییر فضا از آن نام برد. در واقع از زمانی که شهروندی در مکانی حضور یافته و به طور مثال از پارک و فضای سبز استفاده می‌کند تا آنکه نیمکتی از همان پارک را برای استفاده بهتر جا به جا کند در اصل مشارکتی را رقم زده است.

سه سطح مشارکت وجود دارد که ابتدایی‌ترین آن مشارکت فردی است، سپس استفاده جمعی از محیط بوده و در نهایت بالاترین مرتبه آن تغییر فضا است که از سوی شهروند مطابق با نیاز انجام می‌گیرد. این در حالی است که استفاده از همه این سطوح باعث کاهش فضاهای بی‌دفاع شهری و البته کاهش جرم و خشونت می‌شود.