عبور از اقتصاد وابسته به منابع اولیه و متکی بر فروش مواد خام و کم فرآوری‌شده تنها از مسیر اقتصاد نوآور و تولید دانش‌بنیان میسر است. این جمله یک دهه گذشته بارها و بارها از سوی متولیان حوزه تولید و درعین‌حال اساتید دانشگاهی و همچنین مدیران و مسئولان نظام به انحای مختلف بیان می‌شود و همین توجه باعث شده که درحال حاضر شاهد تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و درعین‌حال بروز و ظهور محصولات منحصربه‌فرد آن‌ها باشیم؛ اما این مهم تنها در برخی از شرکت‌ها اتفاق می‌افتد و ما در اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان شاهد عدم موفقیت در فروش محصول هستیم و این درحالی است که تحریم‌های اقتصادی علیه کشورمان شدت یافته و توجه بیشتر به شرکت‌های دانش‌بنیان و کمک به توسعه و ارتقای توانمندی آن‌ها، با هدف رهایی از فروش منابع طبیعی کشور و حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان، بیش‌ازپیش ضرورت پیدا می‌کند. به عبارت دیگر راه جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی، از مسیر اقتصاد و تولید دانش‌بنیان می‌گذرد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با علی پاشایی‌دیدار، پژوهشگر حوزه فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
پژوهشگر حوزه فناوری با بیان اینکه نیازمحور بودن بازار و به تعبیر بهتر اینکه ما محصولاتی را تولید کنیم که بازارمحور باشند اصل نخست علم بازاریابی است، گفت: درواقع اگر بخواهیم علم بازاریابی را مطالعه کنیم اصل نخست این است که ما با نیاز به محصول برسیم.
علی پاشایی‌دیدار با تأکید بر اینکه در جامعه، بازار و اقتصاد باید نیاز تشخیص داده شد (اصطلاحاً در تحقیقات بازار نیاز و میزان آن را مشخص کنیم) و بر مبنای آن محصول تولید شود، ابراز کرد: متأسفانه این فرآیند که یک اصل کاملاً بدیهی در علم بازاریابی است، به شکل دقیق در کشور ما در شرکت‌های صنعتی به‌طور عام و شرکت‌های دانش‌بنیان به‌طور خاص وجود ندارد.
وی ادامه داد: تا زمانی که این اصل مهم رعایت نمی‌شود، ما شاهد آن خواهیم بود که یک شرکت دانش‌بنیان محصولی را با فناوری بالا و هزینه چندمیلیاردی و صرف زمان زیاد تولید می‌کند، اما برای آن بازار فروشی در داخل نخواهد داشت.
پاشایی‌دیدار افزود: برای پاسخ به چرایی این اتفاق باید نگاهی به این موضوع داشته باشیم که آیا نظام تأمین فناوری و یا به تعبیر درست‌تر نظام عرضه و تقاضای فناوری در کشور به‌درستی شکل گرفته یا خیر؟
وی با بیان اینکه درصورت وجود این نظام می‌توان قبل عرضه فناوری از تقاضای آن در بازار اطلاع پیدا کرد، گفت: واقعیت این است که نظام عرضه و تقاضای فناوری به‌طور کامل در کشور شکل نگرفته است.
این پژوهشگر حوزه فناوری افزود: درواقع امروز ما با عرضه محصولات فناورانه مواجه‌ایم، اما بازار و محلی برای فروش آن‌ها مشخص نیست.
پاشایی‌دیدار با بیان اینکه وقتی اطلاعات معاون علمی ریاست‌جمهوری را رصد می‌کنید با یک فهرست بلندبالا از شرکت‌های دانش‌بنیان مواجه می‌شوید که وجود این فهرست در معاون علمی قابل تقدیر است اما سؤال این بوده که فهرست محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کجا درج و ثبت شده است؟ ابراز کرد: درواقع ما اطلاعاتی از محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کشور به‌عنوان یک فهرست مرجع نداریم که البته در معاونت علمی سامانه‌ای به این منظور از قبل راه‌اندازی شد، اما واقعیت این است که هنوز در این زمینه اطلاعات کافی و دقیق از تمام محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کشور در یک جای مشخص وجود ندارد.
وی افزود: با این تفاسیر می‌توان گفت ما در بخش عرضه محصولات دانش‌بنیان با مشکل مواجه‌ایم؛ یعنی فهرست این محصولات موجود بوده، اما دقیق نیست و درعین‌حال در برخی موارد دارای ابهام و نقص است.
این پژوهشگر حوزه فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان با تأکید بر اینکه وقتی بُعد تقاضای فناوری را نیز رصد می‌کنیم وضعیت بسیار اسفناک است، تشریح کرد: این به آن معنا است که ما در بخش تقاضای فناوری که مشخص‌کننده نیاز بوده، با مشکل جدی مواجه هستیم.
پاشایی‌دیدار در تشریح وضعیت فوق اظهار کرد: در بخش خصوصی هنوز آن اعتماد لازم به شرکت‌های دانش‌بنیان وجود ندارد، حال ممکن است این سؤال پیش بیاید که این بخش چه مشکلی با شرکت‌های دانش‌بنیان دارد که در پاسخ باید بگویم هیچ مشکلی در این زمینه وجود ندارد، بلکه مسئله اعتماد است؛ درواقع بخش خصوصی عنوان می‌کند که چگونه می‌تواند به یک شرکت با سابقه دو یا سه ساله نوپا و محصول آن برای خود که مثلاً 40 سال با محصولات خارجی تولید داشته اعتماد کند؟
وی ادامه داد: درواقع ما نیازمند آن هستیم که فرآیند اعتمادسازی بین بخش خصوصی فعال در عرصه صنایع بزرگ و با شرکت‌های دانش‌بنیان را ایجاد کنیم.
این پژوهشگر جوان حوزه فناوری با بیان اینکه برای تحقق این موضوع می‌توان از ظرفیت سازمان‌های توسعه‌ای دولتی مثل سازمان ایدرو (سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران زیرمجموعه وزارت صمت) و این‌ایدور (سازمان توسعه و نوسازی معاون و صنایع معدنی زیر مجموعه وزارت صمت) استفاده کرد؛ زیرا این دو سازمان دارای وظیفه ذاتی در عرصه توسعه و نوسازی صنایع و معادن هستند که این مهم جز در بستر استفاده از فناوری و محصولات دانش‌بنیان، اتفاق نمی‌افتد.
پاشایی‌دیدار با اشاره به اینکه دو سازمان مذکور می‌توانند به‌اصطلاح وارد گود شده و در بین بخش خصوصی (به معنای کارخانه‌های صنعتی بزرگ) و شرکت‌های دانش‌بنیان این فرآیند اعتمادزایی را آغاز کنند، گفت: این فرآیند می‌تواند در بازه زمانی میان‌مدت بین سه تا پنج سال منجر به نتایج خوبی در همکاری بین شرکت‌های دانش‎‌بنیان و بخش خصوصی شود.
وی ادامه داد: علاوه‌بر این صندوق نوآوری و شکوفایی پیش از این نیز با برگزاری رویدادها در این عرصه ورود داشته و سعی خود را به این امر معروف کرده، اما بیشتر این اتفاق برای بخش دولتی دنبال شده است.
این پژوهشگر حوزه فناوری با تأکید بر اینکه در بخش دولتی تقریباً یک‌سوم GDP (مخفف عبارت «Gross Domestic Product» به معنی «تولید ناخالص داخلی») است جی‌دی‌پی درحقیقت نشانگر کل ارزش پولی کالا‌های نهایی و خدمات تولیدشده‌ در یک کشور و در طی یک بازه ‌زمانی (به‌طور کلی یک سال) مختص شرکت‌ها، بانک‌ها و مؤسسات انتفاعی دولتی است، گفت: این رقم چیزی حدود هفت هزار میلیارد تومان بوده و از این میزان تقریباً دو هزار و 300 هزار میلیارد تومان آن مرتبط با شرکت‌ها، مؤسسات و بانک‌های دولتی است؛ بنابراین این بخش دولتی که نقش مؤثر را در اقتصاد بازی کرده و اتفاقاً بسیاری از شرکت‌ها و کارخانه‌های دولتی نیز در دست آن‌ها است، می‌تواند وارد میدان شده و نیازهای خود را از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان تأمین کند. اما این سؤال مطرح می‌شود که درحال حاضر آیا واقعاً وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اجرایی یک سامانه منسجم برای اینکه بتوانند نیازهای فناورانه خود را بیان کنند، دارند؟
وی ادامه داد: متأسفانه با اطلاعاتی که بنده دارم، چنین فضایی وجود ندارد؛ البته دراین‌بین برخی سامانه‌ها برای این مهم طراحی شده، اما در واقعیت امر از آنجا که سازمان‌های ما عمدتاً به دنبال عملکرد تک‌محورانه هستند، این کار به‌صورت جامع انجام نشده و درحال حاضر هر سازمان برای خود سامانه‌ای با عنوان سامانه تأمین نیازهای فناورانه تعریف کرده و همین امر خود منجر به موازی‌کاری شده است.
این پژوهشگر جوان با بیان اینکه هنوز یک سامانه جامع برای مشخص کردن نیازهای فناورانه دستگاه‌های اجرایی وجود ندارد، ابراز کرد: تأسف‌بارتر اینکه هر دستگاه و نهاد دولتی و وزارتخانه هم مدعی است که او این سامانه را طرحی و تدوین کرده و این درحالی بوده که معاونت علمی ریاست‌جمهوری برای این مهم تشکیل شد که از این‌گونه موازی‌کاری‌ها جلو گیری به عمل آید.
پاشایی‌دیدار افزود: برای مثال درحال حاضر وزارت علوم یک سامانه به‌نام ساجد طراحی کرده که برای تأمین نیازهای پژوهشی در دستگاه اجرایی است و این درحالی بوده که شورای عالی علوم، تحققات و فناوری نیز چنین سامانه‌ای را راه‌اندازی کرده و حتی مجدداً وزارت علوم یک سامانه جدید راه‌اندازی کرده به‌نام «نان» (نظام ایده‌ها و نیازها) و بعد مشخص می‌شود در داخل وزارت علوم نیز هر معاونت خود سامانه‌ای با عناوین مختلف در این راستا طراحی کرده‌اند! همین امر باعث شده که نظام جامع عرضه و تقاضا به‌صورت منسجم در کشور شکل نگیرد؛ پس بدیهی است که شرکت دانش‌بنیان از نیاز بازار بی‌اطلاع باشد و بدتر اینکه دانشجویانی که در آینده به دنبال ایجاد و استقرار شرکت دانش‌بنیان هستند نیز از نیاز بازار بی‌اطلاع خواهند بود، زیرا بین صنعت و دانشگاه ارتباط چندانی وجود ندارد.
وی، افزود: مباحث عنوان‌شده منجر به آن است که درحال حاضر مسئله توسعه بازار به یک سد و مانع پیشروی شرکت‌های دانش‌بنیان بدل شود.
این مقام مسئول ادامه داد: مقام معظم رهبری مقصودشان از شعار سال این بود که همه ارکان کشور در مسیر دانش‌بنیان شدن و شکوفایی اقتصادی قرار گیرند تا مشکلات اقتصادی از طریق جوانان این مرزوبوم رفع و حل شود؛ پس توقع این است که ارگان‌ها و نهادهای دولتی به‌صورت مبسوط و با تمام قوا در فضای دانش‌بنیان قرار گیرند و به‌جای شعار در رفتار وارد وادی عمل شوند.

طاهره ترابی مهوش