پامروزه با توسعه شهرنشینی، مقادیر زیادی از مساحت مناطق کشاورزی و جنگلی جای خود را به خانه‌ها، مناطق صنعتی و دیگر زیرساخت‌ها می‌دهند. گرم‌تر شدن محیط‌ زیست شهری یکی از این آثار ناآگاهانه توسعه شهری ناپایدار است که «جزیره حرارتی شهری» نامیده می‌شود. حال آنکه فضاهای سبز در محیط شهری می‌توانند برای کاهش جزیره گرمایی شهر نقش بارزی ایفا کنند. افزایش دمای هوا، افزایش درجه خشکی، افزایش فراوانی و شدت موج‌های گرمایی و به طورکلی تغییرپذیری آب و هوا ازجمله مخاطراتی هستند که اهمیت فضاهای سبز شهری را دوچندان می‌سازند، چراکه نقش سرمایشی فضاهای سبز شهری به فضاهای پیرامونی نیز گسترش می‌یابد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌وگویی را با طراح شهری و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حسن سجادزاده با بیان اینکه فضای سبز و ارتباط آن با جزایر حرارتی در شهرها مسئله‌ای است که امروز در رویکردهاب محیط زیستی نسبت به شهرها به‌ویژه کلان‌شهرها از اهمیت بالایی برخوردار است، گفت: در خصوص فضای سبز شهر همدان نیز باید بگویم با چند مشکل بزرگ دست و پنجه نرم می‌کنیم.
وی با تأکید بر اینکه نخستین مسئله در خصوص فضای سبز همدان به توزیع نامناسب آن بازمی‌گردد که علاوه بر ایجاد مشکل در عدالت زیست‌محیطی منجر به پدید آمدن رخدادهایی همچون جزایر حرارتی در شهر شده گفت: عدم ایجاد چنین فضایی تابعی از کنترل دما و رطوبت در پی وجود فضای سبز در نقاط مختلف شهر است.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه در حال حاضر در بافت شمالی و مرکزی شهر همدان وجود این مشکل دوچندان است، ابراز کرد: وقتی به بافت قدیمی شهر همدان نگاه می‌کنیم همه محلات دارای یک محوطه چمن بودند که در آن، فضای سبز و درخت نقش اساسی داشتند.
این طراح شهری با بیان اینکه بسیاری از این محوطه‌ها متأسفانه طی دهه‌های اخیر تخریب شدند ابراز کرد: این در حالی است که این چمن‌ها خود نقش بسیار مهمی را در کنترل جزایر حرارتی در نقاط مختلف شهر ایفا می‌کردند.
سجادزاده با اشاره به اینکه این رویکرد را در میدان‌های شهر همدان نیز داشتیم تصریح کرد: همانطور که پیشتر عنوان شد در حال حاضر در ساختار شهرسازی همدان در توزیع و درصد فضای سبز به لحاظ سطح و سرانه، توزیع یکنواختی در نقاط مختلف شهر وجود ندارد و به عبارت بهتر در این بخش نیز با مشکل مواجهیم.
وی افزود: مسئله بعدی در این خصوص به الگوی کاشت بازمی‌گردد زیرا باید در ایجاد فضای سبز شهری به بومی بودن گونه، سازگاری با اقلیم، پایداری و کم‌آب‌بر بودن علیرغم بازدهی بالا توجه داشت.
این استاد شهرسازی با بیان اینکه متأسفانه در این بخش نیز مطالعه خاصی وجود ندارد، ابراز کرد: در شهر‌ها محیط‌های سبزی داریم که در خدمت شهر نیستند، مثل دانشگاه بوعلی که حدود 170 هکتار مساحت دارد و درصد عمده آن را باغات و زمین‌های کشاورزی تشکیل می‌دهند اما آنچه تأسف‌بار است اینکه این فضای سبز در خدمت شهر و شهروندان نیست.
سجادزاده با تأکید بر اینکه علیرغم موضوعات فوق در خصوص جزاریر حرارتی همدان، بنده مهم‌ترین مشکل را در نحوه توزیع فضای سبز می‌بینیم، اظهار کرد: بر این اساس طی سال‌های گذشته به کمیته فضای سبز و محیط زیست شهرداری در این باره پیشنهادهایی را ارائه کردیم.
وی با تأکید بر اینکه پیشنهاد ارائه‌شده بر این مبنا بود که در مسیر روددره‌هایی که در گذشته در سطح شهر به شاخه‌های متعددی تقسیم می‌شدند اقدام به ایجاد فضای سبز و درختکاری کنند، ابراز کرد: مسئله این است که در شهر همدان در برخی موارد در جاهایی درختکاری‌ می‌شود که از نظر نگهداری و آبیاری با مشکل مواجه است.
این استاد شهرسازی افزود: درواقع مسیر این رودها بهترین کانال‌هایی است که در مسیر آن‌ها می‌توان اقدام به درختکاری کرد حال آنکه این نوع ایجاد فضای سبز به‌دلیل پراکندگی در نقاط مختلف شهر خدمات اکولوژیکی بهتر ارائه داده و در عین حال به‌دلیل قرار گرفتن در روی رودخانه‌ها نیازمند آبیاری کمتر و پایداری بیشتری است.
سجادزاده با اشاره به اینکه اگر زیرساخت فضای سبز شهر همدان را مورد مطالعه قرار دهیم به یک نظام مویرگی می‌رسیم، اظهار کرد: اگراین مطالعه انجام شود جانمایی هوشمندانه برای فضای سبز شهری انجام خواهد شد.
وی با بیان اینکه وقتی عکس‌های ماهواره‌ای گذشته شهر همدان را با شرایط فعلی مقایسه کنید متوجه خواهید شد که اثرات جزایر حرارتی در همدان روز به‌روز بیشتر بروز و ظهور پیدا می‌کند، تشریح کرد: درواقع با حذف فضای سبز شهری هرساله بخشی از رطوبت و خنکی هوا را از دست داده‌ایم.
این کارشناس شهری با بیان اینکه فضای سبز شهری یکی از ارکان آسایش اقلیمی است، اظهار کرد: مسئله این است که بخش مدیریت فضای سبز شهری نیز دولتی شده است.
سجادزاده با بیان اینکه متأسفانه در این زمینه تشویقی برای جلب مشارکت عمومی وجود ندارد اظهارکرد: در ایجاد جزاریر حرارتی تنها فضای سبز شهر مطرح نیست بلکه در باغ‌شهری همچون همدان حفظ باغ‌های اطراف شهر از اصلی‌ترین ارکان محسوب می‌شود اما متأسفانه افراط و تفریط در این بخش مشکل‌ساز شده است.
وی با ابراز اینکه در گذشته نیز این دولت نبود که از چمن محلات حفاظت و نگهداری می‌کرد بلکه شهروندان از طریق تشویق‌هایی که از سوی نهادهای دولتی دریافت می‌کردند نسبت به حفظ و پاسداشت آن‌ها اهتمام داشتند افزود: در حال حاضر در بخش‌هایی همچون باغ‌های اطراف شهر از سوی نهادهای دولتی با افراط و تفریط‌هایی مواجهیم به گونه‌ای که در مواردی نهادهای دولتی با این نگاه که افراد در این باغ‌ها از طریق ساخت و ساز و خرید و فروش به‌دنبال سوء‌استفاده و سوداگری هستند، سخت‌گیری‌های بیش از حد دارند و یا بر عکس در مواردی با اعطای مجوزهای غیر اصولی، منجر به تغییر کاربری اراضی باغی شده‌اند در حالی که در بسیاری از موارد مردم در صورت وجود ساختار قانونمند خود بهترین مجری برای حیات این باغ‌ها به حساب می‌آیند.
این استاد دانشگاه در خصوص جزایر حرارتی در پی اجرای طرح‌های شهری همچون پیاده‌راه میدان امام (ره)، گفت: در برخی موارد همچون این پروژه نوع مصالح و جنس آن‌ها خود تشدیدکننده جزایر حرارتی در پی اجرای پروژه‌های عمرانی است.
سجادزاده افزود: این در حالی است که همه میدان‌های مهم شهری ایران همچون میدان نقش جهان، خان، امیر چخماق و غیره از یک الگوی خاص ایرانی و اسلامی پیروی می‌‌کنند؛ در همه آن‌ها آب‌نمایی ساده در وسط میدان قرار گرفته که این زیرساخت خود نقش مهمی در تعدیل انرژی حرارتی ایفا می‌کند و در عین حال در اطراف این آب‌نماها فضای سبز گسترده‌ای وجود دارد، به عبارتی میدان شهری دقیقاً از ساختار حیاط‌های قدیمی که در آن حوزه و فضای سبز در اطراف آن وجود داشت پیروی می‌کند.
وی با بیان اینکه امروز متأسفانه امروز با انجام یک‌سری کارهای بی‌محابا و بدون مطالعه همچون تغییراتی که در میدان امام همدان داده شد که متأسفانه مورد استقبال آنچنانی هم قرار نگرفت باعث شد سیستم اکولوژیکی و زیست‌محیطی این نقطه از شهر را برهم بزنیم، تشریح کرد: در پی اجرای این پروژه نقش فضای سبز و عناصر طبیعی در میدان مرکزی همدان بسیار کمرنگ شد حال آنکه عایدی این پروژه آنچنان چشمگیر نبود.
این طراح شهری با تأکید بر اینکه بنده قبل از اجرای پروژه میدان امام (ره) از دوستان خواهش کردم اجرای آن با مطالعه پیش برود اما متأسفانه گوش شنوایی وجود نداشت، بیان کرد: بنابراین تا زمانی که در میدان مرکزی همدان تنها به‌دنبال هنرنمایی باشیم نمی‌توان انتظار داشت شرایط بهبود پیدا کند حال آنکه اگر در همین پروژه فعلی، مقدار نگاه زیست‌محیطی همچون بام سبز، جداره‌های سبز و هنرنمایی به لحاظ وجود عنصر آب و غیره چاشنی کار می‌شد شاید آسیب کمتری را شاهد بودیم.
سجادزاده ادامه داد: آنچه مسلم است اینکه تا وقتی نقش فضای سبز و باغچه‌ها به میدان امام (ره) بازنگردد مسئله اکولوژیکی منطقه مرتفع نخواهد شد و نمی‌توان انتظار شادابی و طراوت از این میدان مهم داشت.
وی در پاسخ به این سؤال که پرداختن به موضوع جزایر حرارتی شهر چه اهمیتی دارد؟ ابراز کرد: جزایر حرارتی شهری در حوزه‌های مختلف می‌توانند پیامدهای منفی داشته باشند؛ نخستین موضوع به برهم خوردن سیستم اکوسیستم اجتماعی در شهر بازمی‌گردد به این معنا که وجود جزایر حرارتی در شهرها موجب پدیده نبودن آسایش دمایی برای شهروندان می‌شود بدین معنی که شهروندان از نظر دمایی، احساس ناراحتی و آزار دیدن و اذیت شدن دارند.
وی ادامه داد: از طرفی جزایر حرارتی بر تنوع زیستی شهرها اثر می‌گذارد و می‌تواند برخی حیات زیست گیاهی و جانوری که در محیط شهری هستند را دچار تنش کند و حتی برخی از آن‌ها را از بین ببرد که موجب تغییر در چرخه زیستی شهرها می‌شود و این تغییرات تبعاتی را برای شهرها در پی دارد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه جزایر حرارتی همچنین موجب تشدید آلودگی هوا می‌شود ابراز کرد: زمانی که دما بالا می‌رود مردم بیشتر از وسایل خنک‌کننده استفاده می‌کنند که این به معنی مصرف انرژی و تولید آلاینده‌های بیشتر در محیط شهری است؛ به تعبیر بهتر وجود جزایر حرارتی، موجب افزایش سطح آلایندگی در هوای شهرها می‌شود که عوارض زیست‌محیطی دارد و می‌تواند بر سلامت انسان تأثیر منفی بگذارد که البته همه این‌ها یک‌سری پدیده‌های درهم‌تنیده‌ای هستند که روی هم اثر می‌گذارند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد راهکارها برای مقابله با گسترش جزایر حرارتی به مدیریت شهر و برنامه‌ریزی شهری مربوط می‌شود و نیاز به تصمیم‌سازی‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و قانون‌سازی‌ها در سطح کلان و آیین‌نامه‌های اصولی و علمی در حوزه‌های مختلف شهرسازی دارد که مدیران در سطح کلان باید برای آن برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی کنند.
بنابراین چنانکه گفته شد یک‌سری راهکارهای طبیعی و اکولوژیک برای حل این مشکل وجود دارد که در دنیا مطرح است در این سری راهکارها، از فضای سبز و فاکتورهای طبیعی استفاده شده و طراحی‌ها و معماری‌ها در شهر به نحوی اکولوژیک انجام می‌شود. طی این فرآیند، ساختمان‌ها به نحوی طراحی می‌شوند که خود به خود از عوارض این پدیده دوری کنند. توجه به فضای سبز شهری نیز ازجمله راهکارهای اکولوژیک است که در سه حوزه برنامه‌ریزی فضای سبز، طراحی و مدیریت فضای سبز قابل طرح، بحث و برنامه‌ریزی است اما متأسفانه نسبت به این موضوع دید علمی چندانی وجود ندارد که البته نقطه ضعف ما در همه این مسائل است درست مثل آنچه در میدان مرکز همدان شاهد آن هستیم.

طاهره ترابی مهوش