یکی از بارزترین وجوه هویتی جامعه اسلامی، مسجد بوده که هم از جنبه هویت ظاهری و هم از بعد هویت معنوی نقشی بنیادین را عهده‌دار است؛ مسجد با ارتباطی خاص با کالبد و اجزای شهر به‌عنوان عامل بارز هویتی و نقطه عطف مرکزی شهرسازی اسلامی-ایرانی مطرح شده و انتخاب عملکرد فضاهای همجوار آن نیز در یک سلسله مراتب منطقی هویتی انجام می‌گیرد.

مساجد از اصلی‌ترین عوامل هویت‌دهنده معنوی، ذهنی و کالبدی، مجتمع‌های زیستی مسلمانان است و این هویت‌بخشی نه‌تنها در شکل و سیما، بلکه از نظر ویژگی‌های دیگری همچون عملکردی بودن، مرکزیت و مکان استقرار نیز به ظهور و بروز می‌رسد.

در سلسله‌مراتب تقسیمات کالبدی شهر، مسجد به‌عنوان یک مرکز مذهبی مهم و اساسی نقش محوری را بر عهده داشته، مجموعه شهر را تحت پوشش قرار می‌دهد و ضمن هویت بخشیدن به شهر ایرانی-اسلامی، تعریف شهر را کامل می‌سازد؛ در واقع به تبع نماز که هویت مسلمانی و به تعبیری پرچم اسلام است، مکان نماز یعنی مسجد نیز هویت شهر اسلامی است.

از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی و کیفی و به‌کارگیری آن در توسعه کشور، توجه به مساجد است و این رویکرد نه‌تنها به قابلیت رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد، بلکه در تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش مهم و حیاتی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد؛ چنین رویکردی اساس توسعه را بر بنیان معرفی و نظام فکری خود را پی‌ریزی می‌کند؛ چنین نگرشی ضمن استفاده از تجارب سایر جوامع از نگاه کلیشه‌ای و اقتباسی اجتناب می‌کند.

به‌منظور رسیدن به توسعه پایدار شهری باید به کوچک‌ترین واحد شهری توجه شود و برای دستیابی به توسعه محله‌ای که مبتنی بر مشارکت شهروندان در برنامه‌های توسعه است، باید ظرفیت‌سازی کرد.

ظرفیت‌سازی در سطح محله از طریق شناخت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر در آن میسر می‌شود، از این‌رو سنجش میزان سرمایه اجتماعی در سطح محله و چگونگی بازتولید سرمایه اجتماعی به‌منظور کمک گرفتن از شهروندان در رسیدن به توسعه، ضروری است.

این ساختار معنایی و مقیاس انسانی و اجتماعی بر ساختار هندسی و عملکردی مسجد محله و اجزای آن اثری بارز و غیرقابل انکار دارد؛ معماری و شهرسازی اسلامی و هر یک از زیرمجموعه‌های آن همچون خانه، محله و شهر به‌ویژه مسجد (قلب خانه و محله و شهر) انعکاسی کالبدی از اندیشه قدسی و فرهنگ نظام‌مند اسلامی است.

لزوم استفاده از امکانات مساجد و توانمندی‌های ساکنان محله‌ها برای توسعه مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی‌

مسئول دبیرخانه شهر اسلامی شهرداری اصفهان می‌گوید: «مسجد» که همانا عنصر دین به‌ویژه دین مبین اسلام و تجلی‌گاه آن است، از مهم‌ترین سرمایه‌های اجتماعی محسوب می‌شود؛ از این‌رو همواره نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه جوامع به‌ویژه جوامع محله‌ای و شهری دارد.

علی‌محمد ظهرابی، می‌افزاید: به‌طورکلی نقش دین در کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزش‌های اخلاقی و انسانی، همچنین افزایش ضریب امنیت و مشارکت‌های مردمی و مسئولیت‌های اجتماعی تردیدناپذیر است؛ با این همه در حال حاضر از امکانات مساجد و توانمندی‌های ساکنان محله‌ها برای توسعه مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به درستی استفاده نمی‌شود.

وی ادامه می‌دهد: گاهی برنامه‌های مساجد بدون در نظر گرفتن خواسته‌ها و نیازهای ساکنان به روش‌های غیرکارآمد اجرا می‌شود، درصورتی‌که می‌توان با تفکیک کارکردی سه نوع مسجد جامع، منطقه‌ای و محله‌ای کار ویژه مساجد محله‌ای را هویت‌بخشی کرد، همچنین از تأثیرات آن در ایجاد تعلقات هویتی محله‌ای بهره برد.

وی با بیان اینکه مراسم و برنامه‌های برگزار شده در مساجد خاطره فرهنگی خاصی از خود برجای می‌گذارد که در درک رخدادهای مربوط به آینده تأثیر بسزایی دارد، می‌گوید: بنیان ماهوی، ساختار کالبدی و حتی فرایند رشد و توسعه پایدار مسجد در مقیاس محله در نظام معماری و شهرسازی اسلامی بر اساس و هماهنگ با قوانین ویژه رفتاری آن اندیشه و فرهنگ شامل رفتارهای فردی، اجتماعی یا حقوقی و اخلاقی) است؛ حتی در نگرشی هوشمندانه می‌توان گفت حقیقت وجودی خانه، محله یا حتی شهر اسلامی و جوهره حاکم بر مجموعه صفات کیفی و کمی هر یک از آن‌ها، همان حقیقت رفتار اسلامی حاکم بر زندگی خانوادگی، همسایگی و شهری است.

این کارشناس شهری معتقد است: در مدیریت شهری از منظر شهرسازی و معماری و برای دریافت اهمیت و جایگاه بنای اساسی و اولویت بناها با توجه به سابقه 1400 ساله تمدن اسلامی می‌توان دریافت که عمل و رفتار پیامبر (ص)، (مهاجرت از مکه به مدینه) جایگاه این بنا، گسترش، اولویت و رتبه نخست این بنا در شهرسازی و تشکیل حکومت و مدرنیته در هر عصری خواهد بود.

ظهرابی خاطرنشان کرد: مساجد که مهم‌ترین محل حضور توده‌های مردم در هر عصری بوده و است، با ایجاد زمینه برای فعالیت‌های جمعی داوطلبانه، می‌توانند نقش مؤثری در توسعه محله‌ای داشته باشد.

وی اظهار می‌کند: با توجه به کارکردهای مختلف مسجد در فرهنگ اسلامی، به‌نظر می‌رسد مسجد محیطی ارتباطی مناسب برای آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه توسعه پایدار دین‌محور و تربیت شهروندانی است که توانمندی تحقق بخشیدن را به این توسعه دارند.

وی با بیان اینکه رشد سریع شهرنشینی در دوران حاضر، بیش از هر زمان دیگر، نه‌تنها هویت شهری و کارکردهای مورد انتظار از آن را دستخوش تغییر ساخته، بلکه زمینه بروز مخاطرات جدی را هم در مناطق شهری فراهم آورده، تأکید می‌کند: مسجد از مهم‌ترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماعی و تقویت شاخص‌های کمی و کیفی و به‌کارگیری آن در توسعه کشور است؛ این رویکرد نه‌تنها به قابلیت زمینه‌سازی برای رشد و گسترش سرمایه‌های اجتماعی توجه دارد، بلکه معتقد است تقویت سرمایه‌های اجتماعی نقش حیاتی و مهمی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد.

جایگاه مسجد در سیمای شهر

این مسئول می‌گوید: مسجد دارای آن‌چنان اهمیتی است که مقام معظم رهبری درباره آن فرمودند «پدید آمدن هویتی به نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدینه، در شمار زیباترین و پرمغزترین ابتکارهای اسلام در آغاز تشکیل جامعه اسلامی است»؛ مسجد به‌عنوان بااهمیت‌ترین فضای معماری اسلامی نیز همواره نقش بسیار پررنگی را در شکل‌گیری روند توسعه شهرها بر عهده داشته و جایگاه رفیعی را در حوزه فرهنگی و اجتماعی، جدا از حوزه شهرسازی پیدا کرده، تا آنجا که در شکل‌گیری شهرهای جهان اسلام، به‌ویژه ایران، همواره نقش محوری بازی می‌کرد و بافت‌های شهری، حول آن‌ها نقش می‌بستند، اما امروزه مساجد ما بر خلاف گذشته، نتوانسته‌اند با معماری زمان و عصر خود در هم بیامیزند و از لحاظ فرمی و عملکرد ظاهری، همسو و همگام با نیازهای معاصر شوند.

ظهرابی تصریح می‌کند: جنبه دیگر کارکرد مسجد توجه به فضای کالبدی شهری و کارکرد معماری آن است؛ معماری مسجد یک معماری پررمزوراز و در یک نگاه کلی، نماد اندیشه توحیدی و واسطه عالم علوی با عالم سفلی است؛ پیامبر اسلام (ص) نخستین اقدام خود را برای برپا ساختن یک جامعه نوین و الگو، با فعالیتی معماری آغاز کردند که این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت و نقش فضاهای کالبدی شهری در یک جامعه‌ی آرمانی باشد و به این ترتیب، مسجد به‌عنوان نخستین فضای کالبدی شهری در جامعه اسلامی، جای ویژه خود را باز کرد.

وی با بیان اینکه محوریت مسجد در معماری و شهرسازی و نیز چرخه امور شهر، به مثابه یک قطب فرهنگ‌ساز و سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محله‌ها در گذشته تاریخی جوامع اسلامی، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است، تأکید می‌کند: تبدیل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در میان عناصر سازنده شهر در گذشته تمدن اسلامی که بار اصلی فرهنگ‌سازی را بر دوش داشته‌اند و تجسم جایگاه عبادت و علم به‌مثابه دو بال تعالی انسان‌ها در تفکر دینی است؛ یعنی اگر عبادت و علم را دو عامل اصلی برای تعالی و سعادت انسان‌ها و جوامع بشری بدانیم، شهرهای اسلامی از منظر فرهنگی، بر پایه این دو عنصر قوام داشت و این دو قطب فرهنگی و فرهنگ‌ساز در یک تجربه موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیت‌های فرهنگی شهرها با جهت‌گیری الهی بوده است.

این کارشناس شهری معتقد است: محوریت مسجد در معماری و شهرسازی و نیز چرخه امور شهر، به مثابه یک قطب فرهنگ‌ساز و سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محله‌ها در گذشته تاریخی جوامع اسلامی، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است و به این ترتیب باید گفت که در طول تاریخ معماری و شهرسازی اسلامی، جایگاه مسجد در بافت شهری همواره به‌صورت اندیشیده‌شده و منطقی بوده است.

ظهرابی با بیان اینکه مسجد به‌عنوان محور و عضوی از مجموع عناصر اصلی شهر، همواره مورد توجه مسلمانان بوده و انتخاب عملکرد فضاهای همجوار آن نیز با دقت خاص و در یک سلسله‌مراتب منطقی هویتی انجام گرفته که حافظ جایگاه مسجد در خاطر مردمان شهر بوده، اظهار می‌کند: مساجد بر حسب عملکردشان و نقشی که در حیات شهر ایفا می‌کرده‌اند، به انحای مختلف در شهر جای می‌گرفتند؛ به‌عنوان مثال مساجدی که در ارتباط مستقیم با حکومت و محل انجام مراسم دینی پادشاهان بودند، در مرکز ثقل شهر و در مجاورت قصر سلطنتی و در کنار میدان اصلی و مرکزی شهر قرار می‌گرفتند و بعضی مساجدی که پیرامون ستون فقرات اصلی شهرها قرار می‌گرفتند، علاوه بر انجام فریضه نماز، محل اجتماع و فعالیت‌های دیگر اجتماعی بودند، همچنین مساجدی که در ابعاد کوچک و اغلب فضای باز بودند، در بدنه بازار و ستون فقرات شالوده‌ای شهر قرار داشتند و صرفاً محلی برای ادای فریضه نماز کسبه راسته بازار یا گذرهای مجاور بودند.

وی ادامه می‌دهد: با توجه به این تقسیم‌بندی، آشکار است که سازمان‌دهی و ساختار فضایی شهر و به تبع آن، شکل‌گیری سیمای مرکز شهر اسلامی و در قیاس کوچک‌تر، مرکز محلات شهری، تا حد بسیاری متأثر از مکان استقرار مسجد بوده؛ نقش مساجد در ساختار شهرها آن‌چنان پررنگ است که مساجد در سیمای عمومی شهرها نقشی هدایت‌گرانه پیدا کرده‌اند.

*مساجد معاصر و نقش آن‌ها در سیما و منظر شهر

این مسئول با بیان اینکه مساجد جدا از آنکه مکانی برای عبادت مسلمانان هستند، تمام امور مسلمانان را ازجمله امور سیاسی، اجتماعی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی پوشش می‌دهند؛ همین موضوع موجب شده بود که در گذشته، مرکزیت مسجد به‌عنوان مرکز اصلی شهرها همواره حفظ شود، اما در دوران معاصر، در شکل‌یابی شهرها، این نقش محوری برای مساجد در نظر گرفته نشده و تا حد زیادی نقش محوری مساجد نادیده گرفته شده است.

ظهرابی با تأکید بر اینکه در احداث فضای مساجد، مواردی همچون سلسله مراتب ورود به مسجد، استفاده از عناصر و اجزای هویت‌بخش خلق فضایی آرام جهت عبادت باید مورد توجه قرار گیرد، می‌گوید: مساجد کانون حرکت‌های انقلابی نیز بوده‌اند و منشأ بسیاری از حرکت‌های اسلامی، همچون انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، محسوب می‌شود؛ پس بر مردم و نهادهای تصمیم‌گیر و تأثیرگذار واجب است که حداکثر تلاش خود را به کار گیرند تا بتوانند جایگاه مسجد را در زندگی و بافت‌های شهری حفظ کنند.

وی ادامه می‌دهد: برای این منظور می‌توان اقداماتی را انجام داد، ازجمله اینکه برنامه‌ریزان و طراحان شهری باید تلاش کنند تا ساختار فضایی شهرهای جدید ما بر اساس فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی شکل گیرد و مسجد نقش محوری در طراحی شهرها داشته باشد، همچنین برنامه‌ریزی‌هایی برای استقرار کاربری‌های پیرامون مسجد صورت پذیرد، به‌نحوی که کاربری بناهای مجاور، متناسب با نقش و کارکردهای مساجد باشد.

وی تصریح می‌کند: علاوه بر این، طراحی مساجد باید با توجه به نیازهای شهروندان در دنیای معاصر صورت پذیرد و خلاقیت و ایده‌پردازی‌های دنیای معاصر را هم در بر داشته باشد، همسو و همگام با فرهنگ و اندیشه اسلامی باشد و بتواند روح سکون و آرامش و معنویت را به نمازگزاران القا کند.

به گزارش ایمنا، کارشناسان معتقدند که در طراحی مساجد باید فضاهایی را برای اختصاص دادن به کانون‌های علمی و فرهنگی و کتابخانه‌ها در نظر گرفت و از دیگر سو، قسمتی از مساجد برای رفع مشکلات اجتماعی شهروندان و حل‌وفصل امور نمازگزاران اختصاص پیدا کند، همچنین تا حد ممکن در طراحی مساجد یا حداقل مساجد جامع شهرها، با همکاری نهادهای دیگر، کلینیک‌هایی برای ارائه خدمات پزشکی در نظر گرفته شود.

*راضیه کشاورز