همدان شهری کوهستانی است، خفته در بستر رشته‌کوه الوند که در جریان توسعه کالبدی آن، تپه‌ها درون، اطراف و بیرون از این شهر نقش‌های متفاوتی داشته‌اند؛ از نشانه شهری معنادار گرفته تا گاهی عامل مزاحم پنداشته شده در توسعه کالبدی.
به‌دلیل اینکه از گذشته تاکنون هریک از تپه‌ها از حاج عنایت گرفته تا مصلی و عباس‌آباد و کوه‌های اطراف، در زندگی شهری همدان نقش ویژه خود را داشته‌اند، یقیناً پرداختن به آن‌ها به‌عنوان یک ظرفیت در عرصه مدیریت شهری با رویکرد شهرسازی خالی از لطف نیست، چراکه مطالعات و مقالات بسیاری نیز در سطح بین‌المللی و ملی انجام شده که نشان می‌دهد مجاورت یک عنصر طبیعی مثل تپه، ظرفیت‌های بسیاری برای آن شهر است.
پس با توجه به دارا بودن همدان از این موهبت خدادادی برآن شدیم تا درخصوص نقش‌های این ظرفیت در حوزه مدیریت شهری و نحوه بهره‌گیری آن با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه پیش از پرداختن به نقش تپه‌ها در شهرسازی و معماری، علاقه‌مند هستم که از دیدگاه روان‌شناسی محیط، به این مسئله بپردازم گفت: افراد وقتی به‌دنبال سفر و رفتن به جایی در راستای تمدد اعصاب هستند معمولاً جایی را انتخاب می‌کنند که زاویه دید گسترده‌ای داشته باشند.
وی افزود: مثلاً کنار دریا یا جنگل را انتخاب می‌کنند که زاویه دید وسیعی را در اختیارشان قرار دهد و یا اینکه به مکانی مرتفع می‌روند که به‌مراتب زاویه دید گسترده‌تری را برای آن‌ها به ارمغان بیاورد.
وی با بیان اینکه درواقع از منظر روان‌شناسی محیط و به لحاظ پزشکی، چشم انسان نیاز به دیدن محیط‌های وسیع دارد حال آنکه در حوزه شهری زاویه دید ما بسته است و تنها فاصله قابل رصد چشم ما 30 تا 40 سانتی‌متر و نهایتاً تا 10 متر را شامل می‌شود، عنوان کرد: بنابراین در راستای رفع نیاز روانی، افراد عادت دارند برای رسیدن به آرامش به جایی بروند که زاویه دید آن‌ها باز باشد تا بتوانند افق‌های دور را نیز نظاره‌گر باشند.
این استاد دانشگاه افزود: مسئله این است که افراد حتی وقتی می‌خواهند به آرزو و رؤیاهایشان هم فکر کنند، ترجیح می‌دهند به مکانی بروند که زوایه دید آن‌ها بسیار گسترده باشد؛ بنابراین به لحاظ روان‌شناسی محیط، بدون در نظر گرفتن مباحث حوزه معماری و شهرسازی، ما نیازمندیم مکان‌هایی را در شهر طراحی کنیم که شهروندان و افراد بتوانند افق‌های دوردست را ببینند.
عراقچیان با اشاره به اینکه البته از جنبه دیگری نیز می‌توان به این قضیه نگاه کرد افزود: ما انسان‌ها گاهی نیاز داریم که دست‌ساخته‌های خودمان را از دورتر ببینیم؛ یعنی وقتی ساختمان، خیابان و کوچه طراحی می‌شود، لازم است کمی عقب‌تر ایستاده و از فاصله‌ای دورتر به آن نگاه کنیم، حال در نظر بگیرید وقتی یک شهر طراحی می‌شود ما بازهم نیازمند آن هستیم که از فاصله‌ای دورتر و با زاویه دید وسیع‌تری به آن نگاه کنیم.
وی با بیان اینکه درواقع این نیاز در قالب نیازهای منظر شهری مطرح بوده و از چند طریق قابل تأمین شدن است عنوان کرد: وجود تپه‌های طبیعی داخل شهری، تپه‌های در کنار شهرها و خارج از شهرها ازجمله این موهبت‌ها است و در صورت نبود این ظرفیت این نیاز به‌صورت مصنوعی از طریق دکل‌های دیده‌بانی و یا دکل‌های رصد منظر، تأمین می‌شود.
این کارشناس مسائل شهری با بیان اینکه امروز در شهرهای مختلف جهان وجود چنین ظرفیت‌هایی بهانه‌ای برای رسیدن به درآمد است، گفت: درواقع در برخی از شهرها که این ظرفیت به‌صورت خدادادی وجود ندارد، افراد و یا مدیریت شهری آن را به‌صورت مصنوعی ایجاد می‌کنند تا مردم بتوانند نیاز خود را برای رسیدن به آرامش و تفریح مرتفع کرده و در عوض هزینه‌ای با عنوان بلیت از آن‌ها دریافت می‌کنند.
عراقچیان وجود تپه‌ها در دل شهر همدان را امری مبارک در حوزه شهرسازی قلمداد کرد و افزود: عملاً نگاه کردن با زاویه دید گسترده نه‌تنها در حوزه معماری و شهرسازی موضوع مهمی است بلکه در قرآن و احادیث هم بارها به آن تأکید شده است.
وی با بیان اینکه خوشبختانه ما در شهری قرار داریم که نحوه برخورداری از این موهبت نسبت به سایر شهرها متمایز است، اذعان کرد: ما با چند مدل شهر مواجهیم کویری، کوهستانی و ساحلی؛ در شهرهای ساحلی ممکن است کوه و تپه وجود داشته و یا نداشته باشد اما در شهرهای کویری تقریباً امکان وجود چنین ظرفیتی به‌صورت طبیعی کمتر است؛ بنابراین در بیشتر این شهرها این امر به طریق مصنوعی از طریق ایجاد دکل‌های دیده‌بانی و ارگ تأمین می‌شود که نمونه آن را در کرمان، میبد و یزد می‌توان دید؛ البته وجود چنین ظرفیتی از منظر تأمین امنیت فیزیکی شهرها نیز حائز اهمیت است.
این کارشناس حوزه شهر با تأکید بر اهمیت این موضوع از منظر امنیت گفت: حتی در خانه‌های قدیمی ما جایی به نام شاه‌نشین شاه داشتیم تا امکان تسلط بر اوضاع وجود داشته باشد.
عراقچیان با بیان اینکه خوشبختانه در شهرهای کوهستانی مثل بروجرد، خرم‌آباد و همدان، گاهی این تپه‌ها درون شهر هستند گفت: در برخی نیز تنها در مجاورشان قرار دارد مثل ملایر و در برخی دیگر این کوه و تپه‌ها با فاصله دوری از شهر قرار دارند مثل بهار و لالجین.
وی افزود: اما همدان همانطور که عنوان شد، همدان یک یه استثناست چراکه هم تپه درون‌شهری مثل حاج عنایت و مصلی، هم در حاشیه شهر مثل عباس‌آباد و همچنین خارج از حاشیه شهر یا دورتر همچون انواع و اقسام کوه‌های اطراف از الوند گرفته تا خورزنه و دره مرادبیگ تا کمی نزدیک‌تر همچون کوه‌های تپه گلکن مریانج و تپه‌های حیدره، دارد.
وی با بیان اینکه می‌توان گفت همدان یک مزیت بسیار استثنایی در حوزه شهرسازی نسبت به سایر شهر دارد و آن اینکه از هر جایی شهر را می‌توان از بالا نگاه کرد، تشریح کرد: وجود این ظرفیت حتی برای مدیریت شهری هم مناسب است چراکه با رصد از این مناطق می‌تواند امنیت فیزیکی را تأمین کند، در زمان جنگ ما بالای این تپه‌ها ضد هوایی داشتیم که همان امنیت فیزیکی را برای شهر تأمین می‌کرد.
این استاد دانشگاه، اذعان کرد: از این ظرفیت همچنین می‌توان بابت ایجاد محیط‌های مفرح و گذران اوقات فراغت برای افراد و خانواده‌ها نیز بهره برد؛ یعنی در این تپه‌ها می‌توان فضاهای تفریحی، پارک‌ها، رصد آسمان ایجاد کرد مثل آن چیزی که به‌صورت محدود در بالای تپه حاج عنایت به‌عنوان رصدخانه‌ ساخته شده است.
عراقچیان با ابراز اینکه مدیریت شهری وظیفه دارد روی فضاهای مرتفع فکر کند اظهار کرد: بحث ما تپه‌های درون حاشیه و بیرون شهری همدان است که قابلیت‌های بسیار زیادی دارند اما کار عمده‌ای برایشان انجام نشده؛ مثلاً در تپه مصلی تنها یک پارک کوچک ایجاد و در تپه حاج عنایت نیز کارهایی به‌صورت محدود انجام شده و یا زیرساخت‌هایی که در تپه عباس‌آباد فراهم است اما یقیناً امکان توسعه آن وجود دارد.
وی با بیان اینکه خوشبختانه از این مکان‌های مرتفع قابل برنامه‌ریزی در شهر بسیار داریم عنوان کرد: در بسیاری از این مکان‌ها طبیعت نباید دستکاری شود بلکه تنها مسیر رفت و آمد را باید برای مردم تسهیل و حمل‌و‌نقل را تأمین کرد و در عین حال نسبت به پاکیزه نگه داشتن این مناطق اهتمام ورزید.
این استاد دانشگاه در واکنش به این پرسش که با توجه به خطرات احتمالی مثل رانش زمین و مباحث این‌چنینی برای استفاده ایمن از این تپه‌ها چه راهکاری باید اندیشید؟ گفت: این خطرات برای همه حاکم نیست، آن‌هایی که از جنس سنگ و امثال آن هستند خطرات آنچنانی ندارند بلکه عمده رانش زمین معمولاً روی تپه‌هایی اتفاق می‌افتد که از جنس خاک هستند.
عراقچیان با بیان اینکه البته ایمن‌سازی با نظر کارشناسان یک اصل در فراهم کردن زیرساخت‌های شهری است، اذعان کرد: درخصوص نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در حفظ و نگهداری از این تپه‌ها نیز باید بگویم نخستین نقش آن‌ها، صحبت کردن و توصیه به بهره‌برداری درست از طبیعت است.
وی ادامه داد: نقش بعدی تبیین چگونگی بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها است؛ مثلاً اگر فدراسیون کوهنوردی را یک سازمان مردم‌نهاد تصور کنیم، امروز این تشکل نحوه بهره‌برداری درست از دشت میشان، قلل الوند و تخته نادر را تفسیر و توجیه می‌کند.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه رایزنی با تشکل‌های مردم‌نهاد در راستای بهره‌برداری درست در شب‌هنگام از این زیرساخت‌ها از دیگر کارکردهای سازمان مردم‌نهاد است، عنوان کرد: در تپه مصلی نورپردازی مناسبی انجام شده، در صورتی که در دو تپه دیگر کار در این بخش بسیار است.
عراقچیان در پاسخ به این پرسش که این تپه‌ها در فرهنگ محلی و خاطرات جمعی شهروندان چه نقشی می‌توانند داشته باشند؟ گفت: جای‌جای شهر محل خاطره‌انگیزی است مثلاً اگر امروز با بازنشستگان شهرداری، دارایی، مالیات و مخابرات صحبت کنید همه آن‌ها با آرامگاه بوعلی و برخی از قدیمی‌‌ترها با قهوه‌خانه‌اش خاطره دارند؛ بنابراین یقیناً این تپه‌ها نیز از گذشته تاکنون در ذهن همدانی‌ها خاطراتی را تداعی می‌کند درست مثل بحثی که درخصوص به‌اصطلاح توپ در کردن در افطار و سحر ماه رمضان درخصوص تپه مصلی مطرح است و یا اینکه گویا در کنار تپه حاج عنایت یک استخر وجود داشته که بسیاری با آن خاطر دارند.
وی، ادامه داد: بنابراین امکان ایجاد فضای خاطره‌انگیز برای نسل‌های آتی همچنان وجود دارد، مثلاً اینکه در تپه حاج عنایت می‌توان با توسعه رصدخانه و گسترش فضای تفریحی این خاطره‌انگیزی را توسعه داد؛ چراکه از این طریق امکان حضور اقشار مختلف در این محیط فراهم شده و حتی در آن می‌توان برای خانواده‌ها خاطره‌سازی کرد؛ بنابراین نباید وجود این استعداد شهری را در جنبه‌های مختلف نادیده گرفت.

طاهره ترابی مهوش