سپهرغرب، گروه شهر: شهر، تنها یک سکونتگاه نیست بلکه مکانی است که روح اجتماع در آن دمیده شده است و از آن هویت می‌گیرد در نتیجه با توجه به نظریه کارشناسان که شهر را موجودی زنده می‌دانند برای ادامه حیات به سرزندگی و نشاط نیاز دارد.
امروزه تأمین سرزندگی شهری به مثابه آرمانی مشروع در صدر بسیاری از تصمیمات و اهداف شهری به چشم می‌خورد؛ به روایتی دیگر سرزندگی به همراه برخی کیفیت‌های دیگر همچون کیفیت بصری، حس زمان، غنای حسی، زنگ تعلق، آسایش اقلیمی، ایمنی و امنیت، انعطاف پذیری و غیره پدیده‌ای به نام کیفیت طراحی شهری را می‌آفریند.
در سال‌های اخیر صاحب‌نظران و اندیشمندان بر این امر که شهرها زیستگاه غالب بشر در سال‌های آتی خواهند بود اتفاق نظر دارند بنابراین شایسته است مقوله پایداری در متن برنامه‌ریزی‌های شهری و شهرسازی قرار گیرد.
امروزه با ورود به هزاره سوم و با قدم نهادن به حیطه تکنولوژی‌های نوین، اکثر جوامع دست‌خوش تغییرات بنیادین و اساسی شده و سرزندگی در فضاهای شهری به عنوان آرمانی مشروح برای شهرها درآمده است و در این مسیر شهر اسلامی نیز به عنوان یک شهر با شاخصه‌های توسعه پایدار باید قدم بردارد.
حال این سوال مطرح می‌شود چگونه می‌توان فضای شهر اسلامی را همانند گذشته سرزنده نگه داشت؟ چه اقداماتی می‌تواند به سرزندگی فضای شهری شهر اسلامی کمک کند و برای ایجاد شهر اسلامی سرزنده باید از اصول کدام رویکرد استفاده کرد؟
شهر اسلامی غنی از مقررات توسعه یافته زندگی شهری و اندیشه شهروندی
دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد در این باره می‌گوید: اگر شهر را به مانند یک موجود زنده فرض کنیم برای ادامه زندگی به سرزندگی و نشاط نیازمند است؛ در فضای شهری تعاملات اجتماعی شهروندان شکل می‌گیرد و فرهنگ جامعه در بستر آن ارتقا می‌یابد. در کشور ما این مهم روز به‌روز در حال افول است.
محمدرضا رضایی با بیان اینکه فضای شهری چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره شهروندان که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار ادراک می‌شود، می‌افزاید: امروزه یکی از شاخصه‌های اساسی در فضاهای شهری، سرزندگی و نشاط است؛ در یک فضای شهری سرزنده تعداد قابل توجهی از افراد و تنوع آن‌ها به لحاظ سن و جنس در گستره زمانی وسیعی از روز که فعالیت‌هایشان بیشتر به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز می‌یابد به چشم می‌خورد.
وی ادامه می‌دهد: برای سرزندگی می‌توان تعاریف گوناگونی ارائه داد، سرزندگی به سیستم شهری نسبت داده می‌شود که به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و پیشرفت شخصی ساکنان کمک می‌کند و درباره فضاهای شهری مطلوبی است که غنای روحانی و فرهنگی را ایجاد کرده و بازتاب می‌دهد.
دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد با بیان اینکه برای برخی از گروه‌های اجتماعی، یک شهر سرزنده، شهری است که در آن اجزایی که همیشه بخشی از فضاهای دوستدار مردم بوده‌اند همواره حفظ و نوسازی می‌شوند، اظهار می‌کند: آن اجزا رابطه بین خیابان‌ها و ساختمان‌ها با یکدیگر، بین درختان و فصول سال، تزئینات و رابطه بین رویدادها و مردم است.
رضایی با تأکید بر اینکه شهر سرزنده نقش و نگار گذشته را محترم می‌شمارد و به آن‌ها که هنوز به دنیا نیامده‌اند احترام می‌گذارد و نشانه‌های تاریخی (محوطه‌ها، ساختمان‌ها و استخوان‌بندی شهرها) را حفظ می‌کند، می‌گوید: رواج تعبیر«شهر اسلامی» و اطلاق آن به شهرهای مسلمانان با این فرض که این شهرها، از نظر کالبدی، جلوه‌گاه تجلی خاصی از اصول و ارزش‌های اسلامی بوده و به این ترتیب، از شهرهای سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها متمایز است از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد.
وی با اشاره به خصائص شهر اسلامی، می‌افزاید: شهر اسلامی از مفاهیم کاربردی تمدن در قرون وسطی است که بخش عظیمی از جهان شاهد شکل‌گیری گسترده شهرهای اسلامی بود؛ ظهور اسلام موجب انقلاب در شهرسازی و مرحله‌ای اساسی تکامل آرمانی در تاریخ شهرسازی جهانی است و در واقع شهر اسلامی هویت مستقل عاری و بدون نهادهای مدنی، مقررات توسعه یافته زندگی شهری، اندیشه شهروندی و سایر شاخص‌های مشابه را دارد.
دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه یزد معتقد است که باید میان شهر اسلامی و شهر مسلمانان تفاوت قائل شد؛ منظور از شهر اسلامی شهری است که بر اساس مبانی و آموزه‌های مطابقی یا تضمینی و التزامی قرآن و روایات صحیح بنا شده است و مراد از شهر مسلمانان شهری است که مسلمانان در آن زندگی می‌کنند، بنابراین بدون شک شهر اسلامی به معنای دوم فراوان وجود داشته و دارد، اما توجه همگان روی شهر اسلامی به معنای تعریف نخست است.
رضایی با بیان اینکه شهرسازان بر اساس معماری حاکم بر شهرها، شهر اسلامی را شهری می‌دانند که بر مبنای فرهنگ اسلامی ساخته شده است، تصریح می‌کند: در الگوی شهر اسلامی عامل مسلط دین اسلام است و به طور حتم تمام شاخص‌ها و عناصر زندگی اجتماعی و کالبدی شهر بر اساس این عامل نظام و هویت می‌یابد.
ضرورت توجه به ملاک و معیارهای شهر اسلامی
دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری و عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان در خصوص ملاک و معیارهای شهر اسلامی می‌گوید: شهر اسلامی باید بازتاب اندیشه‌های متعالی دین مبین اسلام در تمامی جوانب همچون ویژگی‌هایی چون انسان‌گرایی، اندیشه‌گرایی، حفظ میراث فرهنگی و طبیعی، هویت، پیش‌رو‌گرایی، جهت‌گیری‌های فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی هنری، علمی، آموزشی، بهداشتی و محیطی باشد.
امیر رضا خاوریان با بیان اینکه ملاک‌های شهر اسلامی عدالت‌محوری، اصل استقلال و تساوی مدنی، مفاهیم روابط اجتماعی مبتنی بر هنجارهای دینی، قاعده متعهد و مسئولیت افراد، آزادی عقیده، بیان و آزادی انتقاد، اصل برادری، گذشت، ایثار و حس همدردی، برقراری امنیت (جانی، مالی) توسعه اقتصادی و اجتماعی، تعامل میان معماری و طبیعت، برتری فضا بر توده ساختمان، سیر از ظاهر به باطن، اصل وحدت در کثرت، حاکمیت خداوند، توجه به اندیشمندان در شهر اسلامی، اصل انسان‌گرایی و حرمت نهادن به انسان است، تصریح می‌کند: ملاک‌ها و معیارهای سرزندگی در فضای شهری بر اساس رویکرد پایداری نیز بسیار قابل تأمل است چرا که شهر سرزنده همچنین شهری است که علیه نابودی منابع طبیعی و منابعی که باید برای آیندگان ما دست نخورده باقی بماند، می‌جنگد بنابراین شهر سرزنده «شهر پایدار» و شهری است که نیازهای ساکنان کنونی خود را تأمین می‌کند بدون اینکه چیزی از ظرفیت تأمین نیازمندی‌های آینده کم شود.
وی خوانایی، تمایز معمارانه، محیط شهری دوستانه، امنیت، نزدیک شدنی به لحاظ روان‌شناسی، اتصال و ارتباط و حس مکان را از شاخص‌های سرزندگی شهر دانسته و ادامه می‌دهد: با توجه به ملاک‌های شهر اسلامی و عوامل مؤثر در ایجاد یک فضای شهری سرزنده، در صورت سرزنده‌سازی فضای شهری می‌توان به فرصت‌هایی همچون توسعه اقتصادی و اجتماعی و افزایش امنیت در جامعه، بهبود کیفیت زندگی مردم، افزایش مشارکت افراد در جامعه، کاهش فساد و جرم و جنایت در شهر، تقویت روحیه برادری و ایثار در جامعه، بهبود کیفیت منظر شهر، پویایی و نشاط در بین گروه‌های مختلف و بهبود سطح فرهنگ در جامعه دست یافت.
این دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، پیشنهاداتی برای سرزنده‌سازی شهر اسلامی مطرح کرده و خاطرنشان می‌کند: توجه به منظر شهرها و برنامه‌ریزی درست در این زمینه، ایجاد و گسترش فضای سبز در شهر، تقویت فضاها و ساختمان‌های عمومی نظیر کتابخانه‌ها، سینما، پارک‌ها در راستای تقویت روحیه جمعی، بهبود وضعیت شبکه ارتباطی و معابر در شهرها و زیباسازی، تلاش در جهت محرومیت‌زدایی از جامعه و کاهش اختلاف درآمدی در بین دهک‌های درآمدی، بهبود سطح آموزش و سواد در جامعه و آشنایی دانش‌آموزان با حقوق شهروندی و اسلامی خویش، تشکیل کارگروه‌های تخصصی در زمینه انجام مطالعات تطبیقی درباره شهر اسلامی و عوامل مؤثر در پویاسازی آن، ایجاد فضاهای شهری جذاب در جهت کاهش ناهنجاری‌ها از جمله این موارد است.
خاوریان، جلوگیری از یکنواختی فضای شهری، حفظ حریم‌ها و هویت بومی هر بنایی که جداره‌های فضای باز شهری را تشکیل می‌دهد، بهره‌گیری از تجربه‌های جهانی و کشورهای مسلمان در زمینه سرزنده‌سازی فضای شهری، تقویت حس مکان در جامعه با مشارکت دادن مردم در امور شهر و ایجاد یک سیستم برنامه‌ریزی پایین به بالا، ایجاد کاربری‌های مختلف در سطح شهر همانند ترکیب کاربری تجاری و مسکونی، ایجاد امنیت در سطح جامعه از طریق فرهنگ‌سازی و افزایش سطح درک مردم و همچنین تقویت قوای نظامی شهر، تقویت وسایل نقلیه عمومی در شهر در جهت کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و ایجاد روحیه نشاط و شادابی در بین اقشار مختلف جامعه را از دیگر پیشنهادات برای سرزنده‌سازی شهر اسلامی عنوان کرد.
شناسه خبر 41410
