تالاب آب شیرین زریبار در فاصله سه کیلومتری غرب شهر مریوان قرار دارد و این تالاب به‌عنوان صدودومین اثر طبیعی کشور در 20 بهمن‌ماه 1389 در فهرست میراث طبیعی ایران ثبت شده و پناهگاه حیات وحش آن بیست‌وسومین عضو کنوانسیون رامسر است.

طول دریاچه زریبار حدود پنج کیلومتر و عرض آن حدود 1.6 کیلومتر است، وسعت تالاب به‌دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به‌ترتیب 2 و 6 متر است.

نکته بسیار مهم در مورد تالاب بین‌المللی زریبار این است که این تالاب کمتر از دو هزارم درصد از مساحت ایران را دارد، اما 55 درصد از تنوع زیستی پرندگان کشور در آن شناسایی شده که خود قابلیتی بسیار توانمند در بحث پرنده‌نگری و تورهای گردشگری پرندگان در غرب ایران است.

تاکنون 298 گونه پرنده، 31 گونه پستاندار، 13 گونه خزنده، 11 نوع ماهی، یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون و 17 گونه زئوپلانکتون در تالاب بین‌المللی زریبار شناسایی شده است.

پرنده‌نگری از شاخه‌های پُرطرفدار صنعت گردشگری طبیعت (اکوتوریسم) است، اما در کردستان که یکی از غنی‌ترین استان‌های کشور به‌لحاظ زیست انواع پرندگان بوده، مورد غفلت قرار گرفته است.

درحالی که جذب گردشگر در برخی از شاخه‌ها مانند توریسم درمانی نیازمند هزینه‌های زیادی است، توریست پرنده‌نگر نسبت به بقیه گردشگران به زیرساخت‌های گردشگری چندان اهمیت نمی‌دهد و آنان بیشتر اوقات خود را در دل طبیعت می‌گذرانند و موضوع هتل، حمل‌ونقل و رستوران خیلی برایشان جذاب نیست؛ آنان تنها به یک راهنمای کاربلد نیاز دارند.

نکته قابل تأمل دیگر این است که تالاب زریبار با توجه به اینکه در مسیر کریدور شمال به جنوب مهاجرت پرندگان قرار دارد، در دو فصل پاییز و بهار شمار زیادی از پرندگان مهاجر آبزی و کنارآبزی برای استراحت و تغذیه در این تالاب توقف می‌کنند.

دریاچه زریبار مریوان در یک دره طولی وسیع قرار دارد و از دو طرف غرب و شرق با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه شده و پوشش غالب اراضی منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه‌انبوه تشکیل می‌دهد که گونه غالب جنگلی آن بلوط ایرانی است و زریبار دارای یک‌هزار و 200 هکتار نیزار، سه هزار و 400 هکتار پناهگاه حیات وحش و دو هزار و 300 هکتار تالاب است.

در کنار این قابلیت‌ها، زریبار در هر فصل از زیبایی خاصی برخوردار است و همان‌قدر که در بهار مناظر سرسبز آن زیبایی دارد، در زمستان نیز با برش برف و حتی یخ بستن بخش‌هایی از آن، این زیبایی‌ها دوچندان می‌شود و می‌تواند پای گردشگران را به این منطقه بکشاند.

نکته بسیار مهمی که پرنده‌نگاران هنگام حضور در دامن طبیعت باید آن را رعایت کنند، خودداری از تغذیه مصنوعی حیات وحش به‌ویژه پرندگان در فصل زمستان است که باعث لطمه زدن به طبیعت می‌شود.

به گفته کارشناسان، حیات وحش از این قابلیت برخوردار است که در شرایط سخت آب‌وهوایی خود را تطبیق دهد و نیازی به دخالت انسان نیست؛ از طرفی دیگر این تغذیه مصنوعی باعث می‌شود گونه‌های ضعیف همچنان در طبیعت زنده بمانند.

طبیعت خود این قابلیت را به حیات وحش بخشیده است که در برابر برف و سرما و حتی گرسنگی زنده بمانند و خود را با شرایط سازگار کنند و نیازی به ترحم انسان (دانه‌پاشی و تغذیه مصنوعی) ندارد.

پرندگان درصورتی که توسط انسان شکار نشوند، حتی اگر در دامن طبیعت هم تلف شوند، می‌توانند برای سایر جانوارن به‌عنوان تغذیه و راهی برای بقا باشند؛ هرچند طبیعت خود توانسته گونه‌های مختلف جانوران را در برابر تغییرات مقاوم کند. به‌عنوان مثال گونه کشیم کوچک در زریبار می‌تواند تا دمای منفی 50 درجه سانتی‌گراد زنده بماند.

   مشکل کمیت و کیفت آب زریبار

آب دریاچه زریبار از رواناب‌های حاصل از بارش برف و باران و چشمه‌های کناری و کف آن تأمین می‌شود که بروز خشک‌سالی از یک طرف و برداشت آب و کاهش آب چشمه‌ها از طرف دیگر زریبار را مانند سایر تالاب‌های منطقه با کم‌آبی روبه‌رو کرده است.

ظرفیت دریاچه زریبار مریوان 60 میلیون متر مکعب است که بر اثر کاهش بارندگی سال گذشته و برداشت آب از آن، با وجود بارش‌های بالاتر از میانگین بلندمدت امسال، هنوز هم حجم آب کنونی این دریاچه در مقایسه با سال قبل 15 میلیون متر مکعب کمتر است.

هم‌اکنون برای تأمین شرب آب شهر مریوان از یکی از آبخوان‌های زریبار 760 لیتر در ثانیه آب برداشت می‌شود و در فصل تابستان برای تأمین آب فضای سبز شهرداری 70 لیتر در ثانیه آب آن برداشت می‌شد که طبق برنامه مدیریت جامع باید این کار متوقف و سد گاران برای این منظور جایگزین می‌شد.

حفر صدها حلقه چاه مجاز و غیر مجاز که به‌منظور تأمین آب بخش زراعت و باغات حاشیه دریاچه زریبار حفر شده و هرسال بر تعداد آن‌ها و مکش آب سطحی و زیرزمینی افزوده می‌شود، از دردهای التیام‌نیافته تالاب بین‌المللی زریبار است.

اما آنچه مایه تأسف است اینکه هنوز هم فضلاب سه روستای ضلع شرقی زریبار ازجمله «کولان»، «محمره» و «سیف سفلی» وارد این تالاب شده و شبکه فاضلاب روستاهای ضلع غربی هم مشکل دارد و در شرایط بارندگی، در نزدیکی روستای «کانی‌سانان» مقداری از آن سرریز و وارد دریاچه می‌شود.

استفاده کشاورزان حاشیه زریبار از انواع کودهای شیمیایی و سموم مختلف نیز از کیفیت آب زریبار کاسته است که این موضوع هم طبق برنامه جامع این تالاب با همکاری و هماهنگی دستگاه‌های مختلف نیاز به برنامه‌ریزی و اقدامات پیشگیرانه دارد.

برخی از کارشناسان بر این باور هستند که گسترش نیزارهای زریبار واکنش طبیعی این تالاب به آلودگی‌های شیمیایی آب آن است و هرسال بر وسعت نیزارهای آن افزوده می‌شود و اکنون 767 هکتار نیزار در حاشیه زریبار وجود دارد.

وجود نیزارها در حاشیه و پیرامون زریبار به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر دریاچه ضمن بخشیدن جلوه‌های خاص بصری، از حیث روابط اکولوژیکی، حفظ سلامتی و تصفیه آب دریاچه و برقرای توازن در معادلات اکولوژیکی این دریاچه نقش دارد.

   ماهگیری انتفاعی در زریبار

درحالی که هرگونه عملیات صید و صیادی انتفاعی در تالاب‌ها ممنوع است، تعاونی 35 نفری صیادان زریبار مریوان با مجوز روزانه صید بیش از 900 کیلوگرم انواع ماهی در این تالاب فعالیت می‌کنند.

رهاسازی سالانه بیش از 240 هزار قطعه بچه‌ماهی غیر بومی در این تالاب که نوعی دخالت در وضعیت اکولوژیکی آن است، باعث رشد گونه مهاجم به‌نام اردک‌ماهی و کاراس شده که تکثیر آن افزایش پیدا کرده و اکوسیستم این دریاچه را به خطر انداخته است.

رشد گونه‌های غیر بومی در زریبار تأثیر منفی بر آبزیان این دریاچه داشته است و حتی امسال صیادان با وجود رهاسازی بچه‌ماهی موفق به صید ماهی در این دریاچه نشدند، چون گونه‌های مهاجم اردک‌ماهی و کاراس قبل از رسیدن به رشد برای صید، از سایر گونه‌ها تغذیه می‌کنند.

استفاده غیر قانونی صیادان از کود شیمیایی ازجمله نیترات برای جمع کردن ماهیان کپور قبل از صید بر مشکلات این دریاچه افزوده است.

آتش‌سوزی‌های عمدی و غیر عمدی در نیزارها، رشد قارچ‌گونه ساخت‌وساز غیر مجاز، ویلا و خانه‌سازی در حاشیه زریبار و رشد خزنده ضلع غربی شهر مریوان به سمت زریبار از دیگر مشکلاتی است که این‌روزها زریبار مریوان را تهدید می‌کند.

دوم فوریه سال 1971 برابر با 13 بهمن‌ماه سال 1349 در شهر رامسر، کنوانسیون بین‌المللی رامسر به امضا رسید و این روز به‌نام روز جهانی تالاب‌ها نام‌گذاری شده است.