صنایع دستی نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی است که در کنار معرفی داشته‌ها و هنر هر منطقه می‌تواند اشتغال‌زایی و ارزش افزوده اقتصادی هر کشور را نیز در پی داشته باشد؛ داشته‌های کشور ما در حوزه صنایع دستی بسیار غنی است و سابقه دیرینه آن موجب شده تا دیگر رقبا نتوانند گوی رقابت را از آن بربایند.
از طرفی امکان فعالیت در این حوزه نیاز به سرمایه اندکی نسبت به سایر صنایع دارد و می‌تواند برای زنان خانه‌دار نیز در فضای منزلشان نیز اشتغال‌زایی داشته باشد، این وجه تمایز این فعالیت است که باعث می‌شود تا مورد توجه قرار گیرد.
این صنعت در گذشته رونق بیشتری داشته و ما شاهد فعالیت بخش زیادی از مردم در شهرهای مختلف و رشته‌های مختلف بوده‌ایم و برخی محصولات مانند فرش ایرانی در دنیا زبانزد بوده و همواره مورد توجه مردم سایر کشورها بوده و ما صادرات قابل توجهی به مقاصد مختلف داشته‌ایم.
امروزه با توجه به تغییراتی که در سلیقه مردم و صادرات برای کشور ما رخ داده باعث شده تا این نقش کمرنگ‌تر از گذشته باشد.
بنابراین با توجه به این موضوع برای اطلاع از چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی صنایع دستی کشور برای جهانی شدن، برآن شدیم تا با مرتضی میری، رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق بازرگانی ایران گفت‌وگویی ترتیب دهیم که نتیجه را در ادامه می‌خوانید:
*جایگاه کنونی صنایع دستی ایران در بازارهای جهانی چگونه است؟
ایران رتبه سی و یکم را در بین کشورهای صادرکننده صنایع دستی جهان به خود اختصاص داده، از طرفی با توجه به خلق انواع صنایع دستی در کشور از گذشته تا امروز از نظر تنوع صنایع دستی در کنار کشورهای چین و هند، جزو سه کشور برتر دنیا قرار داریم در حالی که با توجه به ظرفیت آن کیفیت محصولات باید ارتقا یابد.
* به‌نظر شما، چه محصولاتی از صنایع دستی ایران ظرفیت بیشتری برای صادرات دارند؟ چرا؟
با توجه به امتیازی که در تنوع صنایع دستی داریم، می‌توانیم برای هر محصول خود بازار مناسب پیدا کنیم؛ به‌عنوان مثال صنایع فلزی، صنایع دستی تولیدی با پارچه‌ها و فرش ما، هر یک بازارهای خاص خود را در جهان دارند پس ما می‌توانیم بازاهای بسیاری را برای فروش محصولات خود داشته باشیم؛ البته ما در گذشته در این حوزه موفق بوده‌ایم ولی متأسفانه در سال‌های اخیر نتوانستیم این بازار را حفظ کنیم و به این وضعیت دچار شدیم.
طی پنج الی 6 سال گذشته آمار رسمی صادرات صنایع دستی ما تقریباً ثابت و حدود 300 میلیون دلار بوده و تغییرات آن کاهش یا افزایش حدود 10 تا 20 میلیون دلاری را تجربه کرده است.
این در حالی است که در سایر کشورها شاهد افزایش صادرات در این حوزه هستیم؛ بنابراین ما باید در زمینه حفظ بازارها و بازارسازی در فضاهای جدید با توجه به تنوع صنایع دستی خود فعالیت داشته باشیم.
* مهم‌ترین موانع پیش روی تولیدکنندگان صنایع دستی برای ورود به بازارهای بین‌المللی چیست؟
شرایط کلی تجارت ما و نواقصی که در تولید محصولات صنایع دستی و عرضه آن داریم، باعث شده تا در حال حاضر وضعیت قابل قبولی نداشته باشیم. تجار ایرانی با مشکلاتی همچون تحریم‌ها، FATF، تحریم‌های بانکی، پیمان‌سپاری ارزی و قوانین و مقرراتی که مخل تجارت خارجی است دست و پنجه نرم می‌کنند.
برخی مشکلاتی که در تولید وجود دارد مانند مسئله طراحی و انطباق آثار صنایع دستی ما بر اساس نیازهای روز نیز مسئله جدی است و نداشتن تفکر ویژندسازی، بسته‌بندی و نحوه ارائه آن به بازارهای جهانی ازجمله مشکلات این حوزه است؛ البته نبود شرکت‌های مدیریت صادرات را نیز می‌توان از دیگر مشکلات این حوزه دانست. این شرکت‌ها اطلاعات و خواسته‌های بازارهای هدف را به تولیدکننده منتقل می‌کنند و همچنین می‌توانند وظیفه عرضه در بازارهای جهانی را به عهده گیرند، این موارد ازجمله نقص‌های صنایع دستی ما در بخش خصوصی است که در کنار رفع موانع قانونی صادرات، باید مورد توجه قرار گیرد.
البته باید توجه داشت که اگر ما به‌عنوان بخش خصوصی نقایص خود را رفع کنیم، در صورت عدم رفع مسائل قانونی موفق به ارتقای این رتبه نخواهیم شد از طرفی صنایع دستی جزو کالاهای ضروری نیست که مردم دنیا ناچار به خریدن آن باشند بنابراین باید جذابیت ایجاد کنیم تا بتوانیم در بازارهای جهانی حضور پررنگ داشته باشیم.
*چگونه می‌توان طراحی و بسته‌بندی صنایع دستی ایران را با استانداردهای جهانی تطبیق داد؟
باید بسترهایی فراهم کنیم تا فعالان این حوزه نیاز به طراحی و بسته‌بندی را احساس کنند تا افرادی که تمایل به استفاده از بسته‌بندی‌های جدید دارند از این محصول بهره ببرند.
وقتی سایر فعالان صنایع دستی توفیق اقتصادی که این افراد با استفاده از این بسترها داشته‌اند را حس کرده و نحوه ارائه در بازارها مطابق پسند جامعه هدف باشد، سایر هنرمندان نیز به این سمت خواهند آمد، باید توجه داشت که این بخش ارتباطی به دولت ندارد و باید در بخش خصوصی پیگیری شود.
* نقش آموزش تولیدکنندگان در افزایش کیفیت محصولات صادراتی چقدر مهم است؟
آموزش و توانمندسازی تولیدکنندگان از منظر آنچه که تولید می‌کنند و نقش طراحان‌ در این زمینه با اهمیت است؛ چراکه طراحان آنچه که در بازارهای جهانی خواهان دارد را طراحی کرده و اگر استادکاران ما این موارد را تولید کنند، موفق خواهند بود. حتی اگر طراحان در زمینه فرآیندهای بعد از تولید مانند ویژندسازی، بسته‌بندی و نحوه ارائه، آموزش دیده باشند و توانمندسازی زنجیره‌ای که در حوزه صنایع دستی فعال است از طریق آموزش باشد، شاهد رشد خواهیم بود.
*چه اقداماتی باید برای تبلیغات مؤثرتر و معرفی صنایع دستی ایران به جهان انجام شود؟
نحوه ارائه در بازارهای جهانی نیازمند رعایت برخی حداقل‌هایی است که متأسفانه ما کمتر از این حداقل‌ها هستیم که باید آن را به سطح لازم برسانیم و به‌عنوان محصولی که وجوه فرهنگی قوی دارد، برای بازاریابی و تبلیغات آن از عناصر فرهنگی بهره برده و فرهنگ استفاده از صنایع دستی را ترویج کنیم و نظام تبلیغاتی ما بر این اساس باشد. داستان فرهنگی یک صنایع دستی می‌تواند در ارائه و تبلیغ آن تأثیر بسزایی داشته باشد.
* آیا بازارهای خاصی وجود دارند که برای صنایع دستی ایران جذاب‌تر باشند؟ اگر بله، چه بازارهایی و چرا؟
فرش ایران در بازار کشورهایی مثل ژاپن، آلمان، انگلیس و امارات طرفداران بیشتری دارد و صنایع دستی نفیس ما مانند قلم‌زنی‌ها و خاتم‌کاری‌ها در بازار کشورهای عربی مورد استقبال قرار دارد.
همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد با توجه به تنوعی که محصولات صنایع دستی دارد می‌تواند بازارهای مختلفی را در سطح جهان به خود اختصاص دهد. کیفیت و بازارسازی که در گذشته اتفاق افتاده باعث معرفی این محصولات شده‌ و آن‌ها جای خود را در بازارهای فرامرزی پیدا کرده‌اند و این مسیر ادامه پیدا کرده است.
*چگونه می‌توان از تجارت الکترونیک و فروش آنلاین برای افزایش صادرات صنایع دستی بهره برد؟
تجارت الکترونیک با توجه به اینکه یک روش مرسوم در تجارت امروز است می‌تواند کمک خوبی برای ما باشد اما با توجه به تحریم‌ها امکان استفاده از این سیستم را نداریم و یا بسیار هیزنه‌بر است. درگاه پرداخت در سیستم‌های فروش الکترونیکی بسیار مهم است و با توجه به اینکه ما تحریم بانکی هستیم باعث افزایش هزینه برای ما خواهد شد؛ از طرفی قانون تجارت الکترونیک در همه جای دنیا فضایی را برای مرجوع کردن کالا به‌عنوان حق مشتری در نظر می‌گیرد اما اجرای آن برای ما بسیار سخت است و تنها در صورتی که ما محصولات را به یک کشور دیگر ببریم خواهیم توانست این قانون را اجرا کنیم که این امر نیز هزینه ما را افزایش خواهد داد و بر سر راه این ظرفیت مهم مانع ایجاد خواهد کرد.
* آیا حمایت‌های دولتی فعلی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان صنایع دستی کافی است؟ اگر نه، چه اقداماتی پیشنهاد می‌کنید؟
حمایت خاصی از حوزه صنایع دستی وجود ندارد و حمایت‌ها به شرکت رایگان هنرمندان در نمایشگاه صنایع دستی تهران محدود شده است. قوانین و مقررات برای حمایت وجود دارد اما خردادماه سال جاری هیئت وزیران تصویب کردند که تعهد ارزی صنایع دستی به اندازه ارزش مواد اولیه کاهش یابد ولی هنوز اجرا نشده است.
از طرفی بیمه فعالان صنایع دستی در قانون بیمه‌های قالی‌بافان آمده و قانون مصوب مجلس است و باید اجرا شود؛ اما منابع آن از سوی دولت تأمین و حداقل حقوق فعالان این حوزه رعایت نمی‌شود و مسائلی از این قبیل و عدم حمایت باعث ایجاد مشکلات برای آن‌ها خواهد شد.
برای بهره‌مندی هنرمندان صنایع دستی و دریافت حقوق طبق قانون کار پس از بازنشستگی، افراد باید بیمه شوند و طبق قانون پرداخت هفت درصد از حق بیمه آن‌ها بر عهده هنرمندان و 20 درصد آن توسط دولت است.
منابع این 20 درصد باید در بودجه سنواتی دیده شود که متأسفانه در نظر گرفته نمی‌شود و حداکثر 200 هزار نفر از دو میلیون و 500 هزار نفر فعال حوزه صنایع دستی از این خدمات استفاده می‌کنند که این افراد نیز سالانه در حال کاهش هستند.
*چگونه می‌توان جوامع محلی را تشویق به مشارکت بیشتر در تولید صنایع دستی باکیفیت کرد؟
بیمه برای ترغیب افراد و حضور در این نوع کسب و کار بسیار با اهمیت است و باید بتوانیم بازارهای فروش را برای این محصولات پیدا کنیم؛ چراکه اگر رونق اقتصادی ایجاد شود افراد برای ادامه این کار فرهنگی پای کار خواهند بود.
با توجه به آنچه بیان شد؛ محصولات متنوعی مانند فرش، گلیم، سفال، میناکاری و خاتم‌کاری می‌توانند هویت فرهنگی ایران را به جهان معرفی کنند، اما موانعی همچون نبود بسته‌بندی استاندارد، رقابت‌پذیری پایین در بازارهای بین‌المللی و عدم دسترسی به کانال‌های توزیع جهانی، از موانع اصلی صادرات هستند.
چالش‌های موجود شامل تحریم‌ها، مشکلات بانکی، و عدم تطابق طراحی و بسته‌بندی با استانداردهای جهانی، نبود شرکت‌های مدیریت صادرات و عدم آگاهی تولیدکنندگان از نیازهای بازارهای جهانی، از دیگر مشکلات مطرح‌شده این حوزه است که باید مورد توجه قرار گیرد.
امروزه آموزش و توانمندسازی تولیدکنندگان در زمینه طراحی و ویژندسازی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و درخصوص تبلیغات، بر استفاده از عناصر فرهنگی و داستان‌سرایی برای جذب مشتریان جهانی تأکید شده است.
با آنکه تجارت الکترونیک به‌عنوان یک ابزار مؤثر برای افزایش صادرات مطرح شده اما تحریم‌ها و مشکلات قانونی مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت می‌شود. مسائل بیمه و بازنشستگی فعالان صنایع دستی نیز ازجمله چالش‌های مهمی است که نیاز به توجه و اصلاح دارد. به طور کلی، برای بهبود وضعیت صنایع دستی ایران، به همکاری و تلاش مشترک بین بخش خصوصی و دولتی نیاز است.

شهره کرمی