حضرت زینب کبری سلام‌الله‌علیها، دخت مکرم امام علی علیه‌السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام است که با نقش بسیار مهمی که در حفظ و ترویج پیام قیام عاشورا داشت، به‌عنوان پیام‌رسان کربلا شناخته می‌شود. حضرت (س) به‌دلیل شجاعت، صبر، ایمان و بصیرت، الگویی بی‌نظیر برای همه انسان‌ها بوده که با تأسی از مادر گرامی خود، پس از عاشورا و رساندن پیام حق به جهانیان، در تاریخ جاودانه شد و نام و یاد ایشان همواره در دل انسان‌های آزاده و پیروان حق زنده است. سالروز شهادت این بانوی عظیم‌الشأن فرصتی برای گرامی‌داشت مقام والایشان است.

برای پرهیز از اطاله کلام آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌گوی خبرنگار گروه خبری سپهرغرب با عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) و سردبیر مجله علمی پژوهشی تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، در خصوص شخصیت حضرت زینب کبری سلام‌الله علیها و نکات کمتر گفت‌شده از حیات نورانی آن حضرت است.
مشروح گفت‌وگو با وی را در ادامه از نظر می‌گذرانید:
*عالمۀ غیرمعلمه و فهیمۀ غیرمفهمه
دکتر جواد سلیمانی در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه اطلاعات تاریخی و روایات موجود در خصوص حضرت زینب سلام‌الله علیها محدود است اما همان مقدار که در مورد سیره آن حضرت به دست ما رسیده گویای چند مسئله مهم است، عنوان کرد: نخستین مسئله اینکه ایشان از لحاظ معنوی، عرفانی و علمی مقام بلندی داشت، چراکه امام سجاد علیه‌السلام فرمود: عمه ما «عالمه غیر معلمه» بوده یعنی از کسی تعلیم علم را فرا نگرفته بود و به خاطر مرتبه‌ای که در خودسازی و تهذیب داشت خداوند به ایشان علم غیر لدنی و غیر اکتسابی داد و چیزهایی را می‌دانست که خیلی‌ها با درس خواندن هم نمی‌توانستند به آن برسند که این مسأله مؤید مقامات عرفانی و معنوی بلند حضرت است.
*عاقل بودن در زینب (س) راه کسب سعادت بود
وی ادامه داد: نکته مهم دیگر در خصوص ایشان لقب «عقیله بنی‌هاشم» است؛ عقیله به معنای عاقل بوده و این عاقل بودن در روایات به معنای داشتن عقل حسابگر نیست، بلکه به معنای داشتن علمی برای رسیدن به سعادت است، چنانچه امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجِنانُ؛ عقل آن چیزى است که به وسیله آن خداى رحمان عبادت شود و بهشت به دست آید.»
*زینت پدر، گل خوشبو...
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) در ادامه با اشاره به معنای زینب که آن را زینِ اب یعنی زینت پدر خوانده‌اند، متذکر شد: برخی نیز معتقدند زینب به معنای درخت یا گل خوشبو است.
سلیمانی سپس با اشاره به همسر و فرزندان حضرت زینب (س) گفت: اینکه ایشان چند فرزند داشته مشخص نیست اما آنچه مسلم است اینکه برخی از فرزندانشان به گواه صاحب تَذکِرَة الخَواص مانند محمد و عون از عبدالله ابن جعفر (همسر حضرت) جزو شهدای کربلا بوده‌اند. جعفر همسران دیگری هم داشته، اما نقل شده که ثمره زندگی حضرت زینب (س) با جعفر، عون، محمد و علی و ام‌کلثوم بوده‌اند. فرزند دیگری به نام عباس هم در نقل‌ها وجود دارد که البته او در کربلا نبوده است.
*تأثیر زینب کبری (س) در تاریخ، نمایانگر عظمت شخصیت اوست
وی با اشاره به اینکه تأثیر زینب کبری (س) در تاریخ حاکی از عظمت شخصیت اوست، توضیح داد: یکی از معیارهای شناخت ارزش انسان‌ها اثری است که در اصلاح جامعه خود و آینده بشریت دارند؛ بسیاری از خانم‌ها توانشان اداره زندگی شخصی خود و خانواده است که امری مقدس قلمداد می‌شود، برخی پا را فراتر گذاشته و فرزندان خوبی تربیت می‌کنند که این کار هم عبادت بزرگی است اما حضرت زینب سلام‌الله علیه در تاریخ و آینده بشریت تأثیر گذاشت. اگر زینب کبری (س) را از تاریخ بگیریم کاروان امام حسین علیه‌السلام از غروب روز عاشورا بدون قافله‌سالار خواهد بود چون زینب سلام‌الله علیها با بیماری حضرت زین‌العابدین (ع) قافله‌سالار آن کاروان بود.
*اگر زینب (س) نبود پیام خون سیدالشهدا (ع) در گذر زمان دفن می‌شد
سردبیر مجله علمی پژوهشی تاریخ اسلام در آیینه پژوهش ادامه داد: اگر زینب کبری (س) را از تاریخ بگیریم معلوم نیست که خون سیدالشهدا که ضامن بقای دین پیامبر خدا (ص) بوده در تاریخ می‌ماند یا نه. شاید اگر زینب (س) نبود پیام این خون در گذر زمان دفن می‌شد و از بین می‌رفت.
*دل‌های حق‌مداران متوجه حضرت زینب (س) است
سلیمانی با این بیان که دل‌های حق‌مداران و رهروان حق متوجه حضرت زینب (س) است، اگرچه سخنان و مطالب زیادی از ایشان به جای نمانده، تصریح کرد: رویکرد ایشان از بعد از غروب عاشورا و خطبه‌هایی که در کوفه و شام خوانده و موجب بقای اثر نهضت سیدالشهدا (ع) شده، بزرگی حضرت را در خاندان اهل‌بیت (ع) نشان می‌دهد.
*اگر زینب (ع) با حسین (ع) همراه نمی‌شد نهضت عاشورا ضربه می‌خورد
وی اضافه کرد: حضرت زینب (س) در همکاری با سیدالشهدا و موضع‌گیری‌های حساب‌شده تأثیر شگرفی در تاریخ گذاشته، اگر او با شخصیت والایی که در میان بنی‌هاشم و مردم آن عصر داشت با اباعبدالله (ع) نمی‌رفت، ضربه‌ای به حرکت آن حضرت وارد می‌شد که قابل رفع نبود اما ایشان نه‌تنها خودش به کربلا آمد بلکه دو فرزندش را هم آورد و مسئله مهم اینکه این امر بدون رضایت اباعبدالله علیه‌السلام هرگز مقدور نبود.
*زینب کبری (س) پرورش‌یافته مکتب رسالت و امامت
این پژوهشگر و مدرس با تأکید بر اینکه عقیله بنی‌هاشم در 55 سالگی و زمانی که بسیاری از افراد به‌ درستیِ حرکت سیدالشهدا (ع) شک کرده بودند، بدون تردید از آن حضرت حمایت کرد و تا انتها پای این تصمیم ایستاد، توضیح داد: زینب کبری (س) پرورش‌یافته مکتب رسالت و امامت بود؛ یعنی تا 6 سالگی و زمان حیات رسول خدا (ص) در بیت ایشان بوده و بعد در مکتب حضرت زهرا (س)، علی‌بن‌ابیطالب (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) قرار گرفت و شاگرد این دو برادر شد. بنابراین زینب سلام‌الله علیها پرورش‌یافته مکتب وحی بوده و پنج تن آل عبا را درک کرده و در روح بلندش تأثیر داشته است.
*بانویی که صبر را از حالت انفعالی به یک مقاومت فعال تبدیل کرد
سلیمانی در توضیح این مطلب که حضرت زینب (س) چگونه مفهوم صبر را از حالت انفعالی به یک مقاومت فعال و سازنده تبدیل کردند؟ افزود: ایشان شاهد مبارزات امیرالمؤمنین (ع)، حضرت زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در زمان حیاتشان بود و برای همین روحیه مقاوم داشت و با علم و معرفت بالایی که در کلام حضرت سجاد نیز آمده که:«أنتِ بِحَمدِ اللّهِ عالِمَةٌ غَیرُ مُعَلَّمَةٍ، فَهِمَةٌ غَیرُ مُفهَّمَةٍ» علم و فهم را بدون تعلیم از کسی فرا گرفته بود، طبیعی بود که این‌چنین اثری در تاریخ خلق کند و پیام بردارش را ماندگار سازد.
*او تفسیر قرآن می‌گفت
وی این را هم یادآور شد که حضرت زینب (س) تفسیر قرآن می‌گفت و حروف مقطعه را هم می‌توانست تفسیر کند، مانند «کهیعص» از آیات مشکلی که مفسران می‌گویند این حروف رمز بوده و تفسیرشان دشوار است.
*زینب (س) غلبه حق بر باطل را در روز عاشورا می‌دید
عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) در ادامه با تأکید بر اینکه گویا زینب کبری (س) سنت غلبه حق بر باطل را در روز عاشورا می‌دید، گفت: یکی از شگفتی‌های سخنان حضرت که دال بر مرتبه بالای علمی و معنوی ایشان است، اینکه در پایان روز عاشورا عبیدالله گفت: «کَیْفَ رَاَیْتِ صُنْعَ اللهِ بِاَخیکِ؛ کار خدا را با برادرت چگونه دیدی؟ حضرت فرمودند: «ما رَاَیْتُ اِلاّ جَمیلا؛ من در کار خدا جز زیبایی ندیدم.» یعنی حضرت به او فماند مهلتی که خدا به آن‌ها داده از باب استدراج است اما چیزی که برای اهل‌بیت (ع) پیش آمده، زیبایی‌ است، چراکه از مکتبی که می‌ماند، اسلام و جنبش شیعه قوی می‌شود و غیرت دینی مردم از خون حسین (ع) خواهد جوشید.
*زینب کبری (س) پشتوانه سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا بود
سلیمانی مطرح کرد: تربیت دینی، روحیه مقاوم و مبارز، علم و معرفت بالا، بصیرت فزاینده نسبت به جریان‌های عصر خود و شناخت حق و باطل شخصیتی از زینب کبری (س) ساخت که پشتوانه سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا بود، به‌طوری‌که بزرگ و عماد خیمه اهل بیت (ع) شد و در مجلس ابن زیاد و مقابل سرزنش‌های او خطبه خواند.
*اثرگذاری زن مؤمن مسلمان در تاریخ
وی سپس با اشاره به پیام‌های زندگی حضرت زینب (س) برای ما، تشریح کرد: درس بزرگی که از زینب کبری (س) می‌توان گرفت اینکه با پوشش و عفاف و حجاب می‌توان در تاریخ تأثیر گذاشت، یعنی پوشش، مانع تأثیرگذاری زن مؤمن در تاریخ نخواهد بود و حجاب به معنای انزوا و بی‌تأثیر بودن زن در جامعه نیست.
*او این کار را از مادرش صدیقه طاهره (س) آموخته بود
این پژوهشگر و مدرس ادامه داد: درس دوم از زندگی حضرت این است که گاه امامِ زمان به علت پاره‌ای از ملاحظات نمی‌تواند حرفش را بزند و برخی حقایق را بگوید، اگر انسان به این نکته پی ببرد با دریافت کدهایی مانند سکوت و حمایت تلویحی امام (ع) باید پا به عرصه گذاشته و حقایق را فاش کند، همان‌طور که پس از حماسه عاشورا امام سجاد علیه‌السلام در معرض خطر قتل بود و خیلی از حقایق را نمی‌توانست بگوید چون بنای امویان بر کشتن فرزندان امام حسین (ع) بود. (حتی در مجلس ابن‌زیاد، عبیدالله دستور قتل آن حضرت را صادر کرد اما با وساطت حضرت زینب (س) جان ایشان حفظ شد و نجات پیدا کرد.) پس در این شرایط حضرت زینب (س) خطبه‌خوانی کرده و از تحریف عاشورا و فراموشی آرمان‌های امام حسین (ع) جلوگیری کرد. او این بصیرت را از مادر خود به ارث برده بود که وقتی می‌دید امیرالمؤمنین (ع) تهدید شده و اگر شمشیر می‌کشید جنگ داخلی اتفاق افتاده و اسلام نابود می‌شد، وارد میدان شد و فریادش کارساز شد.
*مادر، الگوی دختر شد...
سلیمانی بیان کرد: در مورد حضرت زهرا سلام‌الله علیها این ملاحظه وجود داشت که چون دختر پیغمبر (ص) بود نمی‌توانستند با او بجنگند، بنابراین حضرت برای یاری اسلام به پا خواست و حضرت امیر (ع) با سکوت معنادار و رضایت‌آمیزش از او حمایت کرد و سه پیام‌ مهم را به تاریخ رساند که اعلان عدم مشروعیت خلافت ابوبکر، اعلان حقانیت حاکمیت امیرالمؤمنین (ع) و اعلان ابطال اجماع بیشتر خواص بر سه خلیفه نخست بود.
*سه پیام مهم حضرت زینب (س) به تاریخ
وی اضافه کرد: حضرت زینب کبری (س) نیز به تأسی از مادر خود سه پیام را به تاریخ سپرد؛ اعلان عدم مشروعیت حکومت امویان، اعلان مظلومیت و حقانیت نهضت سیدالشهدا (ع) و در نهایت محکومیت شخصیت‌ها و کوفیانی که بعد از دعوت حسین‌بن علی علیه‌السلام به خانه‌های خود خزیدند.
*بصیرت، اطاعت تعبدی از امامِ زمان است
سردبیر مجله علمی پژوهشی تاریخ اسلام در آیینه پژوهش با اشاره به سومین درسی که می‌توان از سیره زینب کبری (س) فراگرفت، یادآوری کرد: بصیرت این است که انسان نسبت به امام و ولی زمان خود تعبد داشته باشد و همواره از او دلیل و برهان نخواهد یا این‌طور نباشد که هر چه فهمید عمل کند و هر چه از فلسفه اقدامات او نفهمید اطاعت نکند! بسیاری از محبان امام حسین علیه‌السلام در آن عصر این‌طور بودند و از حضرت برای حضور در کربلا دلیل می‌خواستند.
*زینب کبری (س) نفس اطاعت از امام زمان خود را پیروزی می‌دید
سلیمانی سپس تأکید کرد: بسیاری از کوفیان و محبان مولا حسین علیه‌السلام گمان می‌کردند تنها راه پیروزی، غلبه فوری ظاهری بر خصم است، اما سیدالشهدا (ع) روی غلبه خون بر شمشیر حساب جدا باز کرده بود. مسئله‌ای که برای مردم آن عصر قابل فهم نبود. برای همین بسیاری از افرادی که در بند مشروط امام بودند و به‌دنبال استدلال می‌گشتند تا همراه شوند، جا ماندند اما زینب سلام‌الله علیها با نور ولایتی که در امام می‌دید دست از حمایت نکشید و نفس اطاعت از امام زمان خود را پیروزی می‌دید گرچه ثمره ظاهری هم قابل پیش‌بینی نبود و به‌نظر می‌رسد که باعث شد با تعبدی که داشت غروب روز عاشورا رازهای پنهان آن آرام آرام کشف شود.
*ادب زینب (س) در مقابل پنج تن آل عبا
وی در خاتمه سخنان خود با تبیین چرایی پنهان ماندن شخصیت حضرت زینب (س) قبل از روز عاشورا، اظهار کرد: مسئله، ادب والای حضرت است؛ ایشان در زمان حیات پنج تن آل عبا خود را نشان نمی‌دهد و ادب ایشان باعث می‌شود در تاریخ آن دوره مطالب زیادی از او در دست ما نباشد. اما همانطور که عرض کردم بعد از غروب عاشورا شخصیت عظیم و منحصربه‌فرد حضرت تا همیشه تاریخ نمایان می‌شود.

سمیرا گمار