در سال‌های اخیر، ظهور ائتلاف‌ها و پیمان‌های نوظهور بین‌المللی، ازجمله گروه اقتصادی– سیاسی بریکس (BRICS)، نظم سنتی حاکم بر جهان را با چالش‌های اساسی روبه‌رو کرده است. بریکس که متشکل از قدرت‌های نوظهور اقتصادی همچون چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای جنوبی بود، اخیراً با گسترش عضویت خود به کشورهایی مانند ایران، عربستان سعودی، مصر، امارات و اتیوپی، وارد مرحله‌ای جدید از بلوغ و تأثیرگذاری شده؛ مرحله‌ای که می‌تواند به بازتعریف روابط قدرت در جهان بینجامد.
در چنین فضایی، جمهوری اسلامی ایران که با هدف گسترش همکاری‌های اقتصادی، تقویت چندجانبه‌گرایی و مقابله با نظام تحریمی غرب، به عضویت رسمی بریکس درآمده، به شکلی غیرمنتظره در اجلاس اخیر این نهاد شرکت نکرد؛ تصمیمی که سؤالات و ابهامات متعددی را در داخل و خارج از کشور برانگیخته و زمینه‌ساز تحلیل‌های گوناگون در خصوص سیاست خارجی ایران و راهبردهای بلندمدت آن در قبال ترتیبات بین‌المللی نوین شده است.
از منظر دیپلماتیک، بریکس تنها یک پیمان اقتصادی نیست، بلکه نماد یک جنبش جهانی علیه ساختارهای سلطه‌گرانه است؛ جنبشی که با شتابی روزافزون، در تلاش است تا وابستگی کشورها به نهادهای غرب‌محور مانند صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی و دلار آمریکا را کاهش دهد. در این میان، نقش‌آفرینی فعال ایران در این ساختار می‌توانست همزمان دو هدف مهم را دنبال کند؛ مقابله مؤثر با تحریم‌ها و بهره‌برداری از ظرفیت کشورهای هم‌راستا برای توسعه اقتصادی.
در همین راستا، به‌منظور بررسی ابعاد این غیبت، پیامدهای احتمالی آن، دلایل و فرصت‌های از دست‌رفته، به گفت‌وگو با تحلیل‌گر برجسته مسائل غرب آسیا و سیاست بین‌الملل، پرداختیم. وی با رویکردی ژرف و انتقادی، ابعاد مختلف این رویداد را تحلیل کرده و راهکارهایی را برای احیای نقش مؤثر ایران در بریکس پیشنهاد داده است.
*عضویت در بریکس، قوی‌ترین اهرم ایران برای خنثی‌سازی تحریم‌ها با همکاری کشورهای مخالف سلطه غرب
دکتر جعفر قنادباشی، در ابتدای سخنان خود مجموعه‌ای از عوامل را در پس این غیبت مطرح کرد و گفت: اختلاف دیدگاه‌های داخلی درباره نقش بریکس یکی از این عوامل است؛ برخی محافل تصمیم‌گیر در داخل ایران، نگاه تردیدآمیزی به نقش عملی بریکس در ساختار اقتصادی جهانی دارند. این در حالی است که بر اساس اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی، حمایت از جهانی بدون سلطه، ایجاد نظم منطقه‌ای مستقل و رهایی کشورهای جهان اسلام از سلطه قدرت‌های بزرگ، هم‌راستا با گفتمان بریکس به‌نظر می‌رسد.
وی ادامه داد: ملاحظات مذاکراتی با غرب دلیل دیگر است؛ برخی تحلیلگران معتقدند که حضور فعال ایران در بریکس، در مقطع فعلی ممکن است به‌عنوان پیامی ضدآمریکایی تفسیر شود و بر روند مذاکرات با ایالات متحده و متحدانش اثر منفی بگذارد. از این منظر، غیبت از اجلاس اخیر، یک تصمیم تاکتیکی برای حفظ فضای مذاکره قلمداد می‌شود.
کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا با اشاره به سومین عامل، اظهار کرد: دلایل فنی و اجرایی عامل دیگر است و می‌توان گفت کمبود زمان، مشغله‌های دیپلماتیک و اولویت‌های داخلی وزارت خارجه، از دیگر دلایلی است که به‌عنوان موانع فنی برای حضور ایران در این اجلاس مطرح شده‌اند.
*پیامدهای احتمالی این غیبت
قنادباشی سپس با این بیان که در شرایطی که بریکس در آغاز راهی حیاتی برای بازتعریف نظم اقتصادی جهان است، غیبت ایران می‌تواند از چند جهت پیامد داشته باشد، این موضوع را تشریح کرد و افزود: تضعیف جایگاه ایران به‌عنوان عضو جدید و کلیدی بریکس، ارسال پیام غیرشفاف به دیگر اعضا درباره جدیت ایران در این اتحاد اقتصادی-سیاسی و ایجاد فرصت برای مخالفان بین‌المللی ایران جهت تضعیف همگرایی در بریکس ازجمله این پیامدهاست و این‌ها در حالی است که بریکس تنها یک سازمان اقتصادی نیست، بلکه به‌عنوان یک جنبش بین‌المللی ضد سلطه اقتصادی غرب، عمل می‌کند.
وی این را هم متذکر شد که هم‌اکنون کشورهای تحت شدیدترین تحریم‌های غرب، در کنار یکدیگر در این مجموعه گرد آمده‌اند تا با هم‌افزایی، تحریم‌ها را بی‌اثر کنند؛ ظرفیتی که ایران می‌تواند از آن بیشترین بهره را ببرد.
*فرصت‌های بریکس برای اقتصاد ایران
این کارشناس مسائل سیاسی اعلام کرد: عضویت فعال در بریکس می‌تواند راهکار مهمی برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها علیه ایران باشد. همکاری اقتصادی با کشورهای هم‌راستا و تحریم‌شده، ظرفیت قابل‌توجهی برای مبادلات پولی، تأسیس بانک‌های مستقل، ایجاد شبکه‌های مالی جایگزین سوئیفت و تقویت صادرات غیرنفتی ایران فراهم می‌کند.
*لزوم نگاه راهبردی و ساختار منسجم
قنادباشی در ادامه با اشاره به لزوم بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های بریکس، پیشنهاد داد: تشکیل ستاد ویژه بریکس در وزارت امور خارجه برای پیگیری فعال تحولات و هماهنگی با کشورهای عضو، توسعه همکاری‌های دوجانبه اقتصادی با اعضای اصلی همچون چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای جنوبی، شناسایی ظرفیت‌های متقابل و تدوین برنامه همکاری اقتصادی دقیق با کشورهای عضو، حضور فعال در اجلاس‌ها و ایجاد زیرساخت‌های حقوقی برای بهره‌گیری از مزایای بریکس، می‌تواند مورد توجه جدی سیاست‌گذاران قرار گیرد.
وی در جمع‌بندی سخنان خود بیان کرد: غیبت ایران در اجلاس اخیر بریکس، اگرچه ممکن است ناشی از ملاحظات سیاسی و اجرایی موقتی باشد، اما نباید به یک روند تبدیل شود. با توجه به هم‌راستایی مفهومی بریکس با راهبردهای کلان انقلاب اسلامی، حضور فعال و هدفمند در این ائتلاف نوظهور، می‌تواند یکی از مؤثرترین ابزارهای جمهوری اسلامی برای کاهش فشارهای بین‌المللی و عبور از سد تحریم‌ها باشد. ضروری است که ایران با نگاهی راهبردی و نه صرفاً تاکتیکی، در مسیر تثبیت جایگاه خود در بریکس حرکت کند.
*بریکس؛ از عضویت نمادین تا ضرورت کنش‌گری فعال در نظم نوین جهانی
در خاتمه باید گفت؛ عضویت ایران در بریکس، صرفاً یک دستاورد نمادین نیست؛ بلکه فرصتی بی‌بدیل برای بازتعریف جایگاه کشور در نظم نوین جهانی است. بریکس امروز، دیگر صرفاً یک پیمان اقتصادی میان چند کشور در حال توسعه نیست؛ بلکه به یک جنبش راهبردی علیه سلطه‌ اقتصادی و سیاسی غرب تبدیل شده که برای همکاری‌های مالی، انرژی، فناوری و تجاری میان کشورهای مستقل می‌تواند بستر مناسبی فراهم آورد.
در جهانی که صف‌بندی‌ها در حال بازآرایی است و توازن قدرت به سمت شرق و جنوب در حرکت است، نباید اجازه دهیم غفلت، تردید یا محاسبات کوتاه‌مدت، ما را از این قطار مهم عقب نگه دارد. حضور مؤثر، برنامه‌ریزی‌شده و مبتنی بر راهبرد مشخص در بریکس می‌تواند یکی از مهم‌ترین ابزارهای ایران برای خنثی‌سازی تحریم‌ها، کاهش وابستگی به دلار و گسترش تعامل با اقتصادهای هم‌راستا باشد. این فرصت بزرگ، بیش از آن‌که دستاورد یک دستگاه یا دولت باشد، سرمایه‌ای ملی است که حفظ و تقویت آن، نیازمند عزم، انسجام و نگاه بلندمدت در سطح حاکمیت است.
اکنون زمان آن است که از عضویت صرف عبور کنیم و به کنش‌گری فعال در ساختار بریکس بیندیشیم؛ پیش از آنکه دیر شود.

سمیرا گمار