علیرغم اینکه معماری سرزمین ما تاریخی چند هزار ساله دارد، تلاشهایی که برای شناسایی و معرفی آثار آن صورت گرفته، سابقه چندانی ندارد و تنها از چند دهه پیش پژوهشگران به بازنگری این آثار هنری پرداخته و کوشیدهاند، گرد و غبار گذشت قرون را از این گوهرهای تابناک بزدایند.
حمامها از مهمترین گونههای معماری شهری و روستایی است، اما در قیاس با سایر گونهها کمتر مورد پژوهش و تجزیه و تحلیل گرفتهاند.
بررسی جامع و همه جانبهگر حمام در بستر جغرافیایی، محیطی، تاریخی و اجتماعی و فرهنگی، این امکان را میدهد تا جایگاه حمام به عنوان میراثی ارزشمند از فرهنگ این سرزمین و نقش مهمی که همواره در زندگی مردم داشته و دارد، بیش از پیش شناخته شود.
با توجه به تحقیقات و بررسیهای انجام شده در خصوص وضعیت و موقعیت حمامها در نقاط مختلف کشور که به شناخت دهی این آثار پرداختهاند، متأسفانه جای تحقیق و بررسی که به برقراری ارتباط از دیدگاه معماری بنا و توسعه و پایدار خالی است و فقر آن نیز همچون دیگر ابعاد مبتنی بر فرهنگ شناسی و تاریخ شناسی، احساس میشود.
نگاهی گذرا به متون دورانهای مختلف تاریخی موید این امر است که حداقل در همه دورههای قبل، حمامهای عمومی فراوانی در شهرهای ایران وجود داشته که تعداد آنها نیز در خور توجه بوده نخستین حمام عمومی در ایران در زمان جمشید پادشاه ایران ساخته شده است و بنا به ادعای موبد اردشیر خورشید بان، رئیس انجمن موبدان ایران، ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شستشو به ساخت گرمابه پرداختند. با توجه به آنکه اطلاعات ما درباره وجود حمامها در پیش از اسلام اندک است ولی کاوشهای باستان شناسی سالهای اخیر در تخت جمشید موبد آن است که در زمان هخامنشی استفاده از نوعی حمام معمول و متداول بوده است. استفاده از حمامهای خصوصی در دوره اشکانی هم رایج بوده و نمونههای جالبی از آن در کاخ آشور در عراق امروزی کشف شده است. با گسترش اسلام گرمابههای متعددی احداث شد و مورد استقبال عموم قرار گرفت. طبق منابع تاریخی بسیاری از استادان و معماران گرمابههای کوفه و بصره در قرون نخستین اسلام، ایرانی بودهاند.
باستان شناسان پس از جست و جوهای فراوان به این نتیجه رسیدند که ساخت حمامهای عمومی از عهد هخامنشی در تمام شهرهای ایران رایج بوده است.
غسل کردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب به مناسبتهای مختلف به مسلمانان نیز سفارش شده به همین خاطر پس از اسلام شاهان ایرانی و البته انسانهای خیّر، شهرهای ایرانی را از حمام پُر کردند؛ به ویژه اینکه دوره خلفای عباسی و صفوی حمامهای ساخته شد.
در نزد ناظران آن روزگار شمار زیاد گرمابه در هر شهر نشانه آبادانی و پاکیزگی مردم آن شهر بوده است، حمام کاروانسرا مسجد و بازارچه در بافت شهرهای قدیمی ایران از عناصر مشترکی بود که در همه محلات یافت میشد و یکی از عوامل اصلی شکل گیری شهر به شمار میرفت.
در واقع وجود این عناصر چهارگانه به محلات هویت ویژه و جدی میبخشید به همین دلیل نیز صاحبان و سازندگان آنها تلاش میکردند در معماری این مکانها نهایت دقت و هنر را لحاظ کنند.
*معماری حمام
حمامها یکی از مهمترین مؤلفههای معماری سنتی در ایران هستند، این اهمیت از چند جهت قابل بررسی است. حمامها به دلیل موقعیت خاص شهری و استقراری خود اول به عنوان جز لاینفک بازارهای سنتی و دوم به دلیل دارا بودن فنیترین و اصولیترین و همچنین زیبایی خاص اسلوب در ساخت خود به علت حضور و تماس مداوم با آب، رطوبت و همچنین دائمی بودن حرارت گرم خانه یا تون آنها و سوم پرتردد بودن بعد از بازارها و مساجد مهمترین محل برای تأمل و برخوردهای اجتماعی محسوب میشدند.
سازندگان و آرایه پردازان به نیکی دریافته بودند که فضای زیبا در آرامش روح تأثیر فراوان دارد، اغلب کف حمامها از سنگهای مرمر رنگی، صفحههایی مزین با تصاویر ابداعی و دیوارهای تزئین شده بود که هنگامی که شخص وارد میشد، دیگر نمیخواست از آن خارج شود و نوعی راحتی و آرامش در او ایجاد میشد.
نکته مثبتی که از نظر روانشناسی در گرمابهها وجود داشت، تقویت روحیه جمع گرایی (جمعی) بود که امروزه جای خود را به فردگرایی داده است. در داخل گرمابهها از مشتریها با نوشیدنیهایی چون آب زرشک، آلو، زردآلو و چای پذیرایی میشد؛ آنگونه که نقشی مشابه رسانه را در اجتماع آن زمان بازی میکرده است.
بنای حمامها در قدیم از ساروج ملاطی مقاوم در برابر آب از آهک و خاکستر، خاک رس و غیره بود، هرچند که در فضای شهرهای ایرانی همچون سایر آثار معماری نمای بیرونی با شکوه و چشمگیری ندارند، اما از درون و منظر ویژه فضاسازی و تزئینات ارزشمندی دارند که نشانگر ذوق و سلیقه سازندگان آنها بوده است.
*آرایههای معماری
در بیشتر حمامها به آرایههای معماری از جمله آهکبری، کاشیکاری و نقاشی توجه ویژه ای شده است.
آهکبری که یکی از عمدهترین آرایههای حمامهای قدیمی در ایران است، روشی تزئینی شبیه گچبری است. که بر روی دیوارها، طاقها و گنبدهای داخلی حمامهای قدیمی اجرا شده است.
نقوش آهکبری معمولاً از داستانهای اساطیری ایران و به ندرت مذهبی الهام گرفته است؛ آثار برجای مانده از نقش گل و بلبل و گل و گلدان در حمام به تدریج از دوره فتحعلی شاه تا زمان ناصرالدین شاه مسیری را به سوی طبیعتگرایی طی کرده است.
موضوع دیگر در کاشیکاری گل و بلبل است. پرندگان کوچک و به اصطلاح گل و بلبل به صورت طبیعت گرایی در کاشیها نقش شده است؛ نقش این پرندگان کوچک در دوره ساسانی وارد عرصه آرایههای گچبری شد و در میان گل و برگ آمده است.
بر سر در حمامها تابلویی نیز دیده میشود که شامل نقاشیهای کاملاً ابتدایی بر روی دیوار، نقاشیها دور چارچوب درها و روی دیوارها در بعضی از آنها زمینه اصلی نقاشی، پیروزی رستم قهرمان افسانهای بر دیو یا مظهر بدی است.
*بخشهای مختلف حمام
دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمتهایی همچون جلو خان، سردر ورودی، هشتی، راهروی ارتباطی، سربینه، میان در، گرم خانه، خزینه، صفه شاه نشین، اتاق نظافت، تون، گربه رو (چپیله) دستک، برف انداز، جام خانه و چاه خانه است.
البته دو فضای اصلی در حمامهای قدیمی به ترتیب، سربینه و گرمخانه است که فضای اول حمام، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده مهمترین و زیباترین فضای حمام است، فضایی وسیع و پر تزئین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان، در اطراف فضای میانی، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آنها باید از چند پله بالا میرفتند و پاها را از قبل از ورود در حوضهای روی سکوها میشستند.
بیشترین تزئینات حمام، همیشه در رخت کن یا بی نه است، کف بی نه و غرفههای اطراف آن معمولاً سنگی است؛ بی نه یا سربینه مهمترین و زیباترین فضای حمام است.
در اطراف فضای میانی بی نه سکوها و یا غرفههای بلندی دیده میشود برای نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد و در آنجا رخت میکندند و از سقف بی نه چراغ بزرگ گردسوز و گاهی هم چهلچراغ تا بالای حوض آویخته بود.
کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بی نه و سقفشان معمولاً پایینتر است و از این رو فضاهایی دنج و مشرف بر آن اند برای ورود به آنها باید از چند پله بالا میرفتند و پاها را قبل از ورود، در حوضهای روی سکوها میشستند. بیشترین تزئینات حمام همیشه در بی نه است.
نورپردازی منظم بی نه نیز بر جلوه و تأثیر این تزئینات میافزاید؛ حوضهای درون بی نه و فوارههای آنها نیز با افزودن تلألؤ و آوای آب به فضا اثر آرامش بخش آن را دو چندان میکردهاند.
*نمونهای از حمامهای تاریخی ایران
در بعضی از نمونه حمامهای شاخص در معماری سنتی ایران، عملکردهایی دیده میشود که با خود راز و رمزهای زیادی داشته و در نظر گرفتن معقولههای زیست محیطی به خوبی در طراحی و معماری آنها مشهود است.
یکی از این موارد حمام شیخ بهایی در اصفهان است که یکی از شاهکارهای معماری و مهندسی جهان به شمار میرود تاریخ ساخت آن را مربوط به دوره صفویه دارای ویژگیهای آن دوران است.
سیستم گرمایی این حمام از شاهکارهای مهندسی با استفاده از قوانین فیزیکی و شیمی محسوب میشود.
حمامهای ایرانی از یک ساختار کلی معماری برخوردار هستند و هریک داستان خاص خود را دارند این موضوع بیشتر به ترکیب فضایی و تزئینات معماری آنها بستگی دارد.
هرچند که طرحها و نقشها تابع اصل کلی آرایههای معماری هستند ولی نقشها و طرحها در آرایهها نیز عموماً مرتبط با مسائل اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر منطقه و ناحیه در ایران بوده است.
