سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: بهار 1399 پرباران آغاز و برای بیشتر ما این تصور ایجاد شد که سالی پرطراوت برای جنگل‌ها و پوشش گیاهی کشور در انتظار است. واقعیت اما متفاوت از تصور ما بود. خرداد امسال جنگل‌ها و مراتع هشت استان کشور آتش‌سوزی را تجربه کرده‌اند.

زندگی بدون جنگل‌ها چگونه خواهد بود؟ اگر گفته‌های کارشناسان محیط‌زیست را مبنا و سند قرار دهیم وقتی از سرنوشت جنگل‌ها حرف می‌زنیم درواقع از سرنوشت خودمان صحبت می‌کنیم. آن‌ها جمله تکان‌دهنده‌ای دارند: «اگر تمام جنگل‌های دنیا از بین برود، بشر فقط سه دقیقه زنده می‌ماند.» هولناک است پایان سه‌دقیقه‌ای بشریت.

     آماده‌باش سرخ برای جنگل‌های سبز

آمارها می‌گویند در کشور ما سالانه به‌طور میانگین 15 هزار هکتار از جنگل‌ها از بین می‌رود تا همین خردادماه سال جاری، جنگل‌ها و مراتع استان‌های کرمانشاه، هرمزگان، کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان، بوشهر، تهران، فارس و ایلام بخشی از جنگل‌ها و مراتع طبیعی خود را به دلیل آتش‌سوزی از دست داده‌اند. استان و شهرهای گلستان، کاشان، البرز و آذربایجان شرقی هم هشدار و آماده‌باش حریق دریافت کرده‌اند. امسال به نسبت سال‌های گذشته میانگین بارندگی بیشتر از سال‌های قبل بوده اما آتش‌سوزی‌ها نسبت به مدت مشابه سال قبل 30 درصد افزایش داشته است؛ اما چرا؟!

     ما 95 سهم، طبیعت 5 سهم

در کشور ما 95 درصد از دلایل آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، عوامل انسانی هستند. سهم طبیعت از این حریق فقط پنج درصد است. مهم‌ترین عوامل انسانی اختلافات قومی، کشمکش‌های میان دامداران، کشاورزان و سهل‌انگاری گردشگران هستند. عوامل طبیعی هم مواردی مانند برخورد صاعقه، گدازه آتش‌فشانی و... است. آمارها صریح و بی‌پرده می‌گوید که اگر قرار است برای حفاظت از جنگل‌ها برنامه‌ریزی کنیم باید رفتارهای خودمان را تغییر دهیم چون مهم‌ترین عامل حریق جنگل‌ها متأسفانه خود ما هستیم نه طبیعت. سال گذشته در آتش‌سوزی جنگل‌های گیلان مشخص شد، طمع یک کشاورز برای گسترش زمین‌های کشاورزی خودش عامل حریق بوده است. بررسی‌ها درباره منطقه گردشگری خائیز هم می‌گوید که اختلاف دو دامدار در پایین‌دست جنگل‌ها، جرقه اول آتش را زده و با توجه به مرتعی بودن پوشش گیاهی جنگل و صعب‌العبور بودن آن برای اطفای حریق، آتش به جنگل‌های بالادست رسیده است. شوربختانه بخشی از وسعت جنگل‌های این منطقه حفاظت‌شده در این آتش‌سوزی آسیب دید، آن‌هم بر سر هیچ و پوچ!

     مجازات سخت و شفاف برای متخلفان

در کشورهای مختلف دنیا جریمه‌های سنگین و قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای افرادی که به منابع طبیعی ملّی و محیط‌زیست آسیب بزنند وضع می‌شود. در برخی کشورهای جهان ارزش هر درخت بلوط تا 200 هزار دلار برآورد شده است تا فکر خطا به سر کسی نزند. هر دانه بلوط بعد از پنج سال فقط 70 سانتی‌متر رشد می‌کند. بلوط‌ها تازه از 40 سالگی میوه می‌دهند یعنی به ثمر نشستن هر بلوط و قدرت او برای بقای نسل، 40 سال زمان می‌برد. سال 1394 در کشور ما این درخت از ریشه تا تاج مفید برای محیط‌زیست، 169 میلیون تومان ارزش‌گذاری شد که کارشناسان محیط‌زیست معتقدند رقم باز دارنده‌ای نیست و از سویی بلوط‌های زاگرس، راش و سرخدار هیرکانی باید ثبت و شناسنامه‌دار شوند تا کسی حریم آن‌ها را هتک نکند. شوربختانه طمع برخی کشاورزان و دامداران برای منفعت بیشتر خود و آسیبی که در این سال‌ها با قطع درختان و آتش‌سوزی حاکی از این است که قوانین و نظارت‌های حفاظت از محیط‌زیست و منابع طبیعی ملی چنان‌که باید کارآمد نبوده. قوانین محکم، نظارت دقیق و اخبار برخورد قاطع و جدی با متخلفان عامل مهمی در صیانت از جنگل‌هاست و باید شفاف‌سازی شود.

     خطر تنگی نفس‌های 75 نفره

آتش‌سوزی جنگل‌ها فقط از میان رفتن پوشش گیاهی یک منطقه نیست. هم‌زمان در هر آتش‌سوزی، گونه‌های گیاهی و جانوری باهم طعمه حریق می‌شوند. بعد از آتش‌سوزی هم حیات جانوران به دلیل از بین رفتن مأمنشان به خطر می‌افتد.

ناقص شدن زنجیره غذایی آن‌ها به‌مرور زنجیره غذایی انسان را هم محدود و با خطر روبه‌رو می‌کند. به اثرات اکولوژیکی نابودی جنگل‌ها باید از بین رفتن قارچ‌ها و باکتری‌های مفید خاک را هم افزود. عواملی که نبودشان به کاهش نفوذپذیری سطح خاک و کاهش جذب آب، تشنگی سفره‌های زیرزمینی و آلودگی آب‌های سطحی ختم می‌شود. خاک نفوذناپذیر توان جذب آب ندارد؛ بنابراین به‌مرور با کمترین بارندگی باید انتظار روان‌آب و سیل را هم داشت. بیابان‌زایی را هم به این موارد اضافه کنید. از بین رفتن پوشش گیاهی میزان دی‌اکسیدکربن هوا را افزایش و اکسیژن را کاهش می‌دهد. با آتش‌سوزی 50 هکتار از جنگل‌ها اکسیژن 75 نفر از بین می‌رود به عبارت بهتر تولید نمی‌شود. باید دید وقتی شش‌های سبز زمین می‌سوزد و خاکستری می‌شود، ما تا کی نفس خواهیم کشید؟

     آتش جنگل‌ها در فصل زایش طبیعت

آتش‌سوزی‌های فصل بهار شاید مخرب‌تر از آتش‌سوزی تابستانه و دیگر فصل‌ها باشد. بهار فصل جفت‌گیری و زایش گونه‌های جانوری و تکثیر گیاهی است. بسیاری از پرندگان و جانوران زاد و ولد و تخم‌گذاری می‌کنند. حیوانات با بو کشیدن خطر فرار می‌کنند اما در این فصل بنا به غریزه مادری برای حفاظت از فرزندانشان پای فرارشان کند می‌شود. تصاویر دردناک مرگ جوجه‌های سر از تخم درنیاورده یا جانوران تازه به دنیا آمده که توان دویدن و فرار ندارد در آتش‌سوزی جنگل‌ها، تصاویر دردناکی است. در فصل تابستان موالید به‌اصطلاح کمی از آب و گل درآمده‌اند و گاه به کمک والدین خود می‌توانند از مهلکه جان سالم به در و به مناطق امن‌تر پناه ببرند. هرچند گاه آتش چنان سریع پیش می‌رود که گونه‌های بالغ هم فرصت فرار ندارند و طعمه حریق می‌شوند.

     باران بیشتر، علف بیشتر و آتش در کمین

امسال بارندگی‌ها خوب بود اما خبر آتش‌سوزی جنگل‌ها در بهار کام ما را تلخ کرد. سؤالی مهم مطرح است؛ باران یعنی افزایش منابع آب، طراوت پوشش گیاهی و سیرابی گونه‌های جانوری. حالا این باران چه‌طور توانسته در آتش‌سوزی‌های اخیر به‌عنوان یک عامل مؤثر و احتمالی مطرح شود؟ «محمد درویش»، فعال محیط‌زیست در صفحه مجازی و شخصی خود به این سؤال پاسخ داده و راهکارهای ساده‌ای برای حفاظت از جنگل‌ها در برابر آتش‌سوزی ارائه کرده. وی نوشته است که: برای دومین سال است که بارش‌ها بیشتر از میانگین 51 ساله کشور بوده و این مسئله سبب شده پوشش علفی زیادی به وجود بیاید که در کنار مزایایی که دارد اگر مدیریت نشود با آغاز فصل گرما می‌تواند به انبار باروتی تبدیل شود که با یک جرقه یا ته سیگار می‌تواند سطح بزرگی را به آتش بکشد.

     رسوم خوب نه‌چندان دور را برگردانیم

صحبت‌های درویش را اگر گره بزنیم به رفتار نه‌چندان دور نسل‌های گذشته کشور و محلی‌های همسایه جنگل‌های کشور می‌توان به رفتاری زیست‌محیطی و انسانی رسید که جنگل‌های ما؛ امانت‌های منابع طبیعی را سالم به امروز رسانده. زمان نه‌چندان دور مرسوم بوده است کشاورزان، دامداران و محلی‌ها علوفه‌های موردنیاز دام را از جنگل تهیه می‌کردند. همچنین علوفه قسمت‌هایی نزدیک به جاده، مزارع، زمین‌های کشاورزی و دامداری‌شان بوده را کوتاه و حدفاصل زمین خودشان در جنگل را با سنگ حصار چینی می‌کردند. اگر نیاز به آتش داشتند در زمین خود دور از جنگل روشن می‌کردند. علف‌های مرز بین زمین خود و جنگل را می‌کندند بعد در فضایی دور از جنگل می‌سوزاندند و آتش را خاموش می‌کردند تا احتمال آتش‌سوزی را کم کنند. این رفتار زحمت مضاعف و بی‌درآمد برای آن‌ها بود اما با اشتیاق انجام می‌دادند تا بتوانند جنگل را حفظ کنند. بومیانی که معتقد بودند روزی‌شان به جنگل گره خورده است. حالا فقط یک و نیم میلیون نفر در کشور از جنگل‌های زاگرس کسب روزی می‌کنند. جنگل، فقط ویترینی سبز نیست، سفره‌ای سبز است که معیشت بومیان هم به آن گره خورده است. بومیانی که با آموزش و مهارت‌ورزی می‌توانند بهترین عوامل توسعه منابع ملی و پایش آن باشند.

     جنگلی با ته سیگار دود شد، رفت هوا!

فعالان محیط‌زیست ازجمله محمد درویش سه راهکار ساده اما مؤثر برای پیشگیری از حریق ارائه می‌کنند. اول اینکه در بسیاری از جاده‌ها پوشش علفی جنگل‌ها به کنار جاده رسیده است. بعضی رانندگان سیگاری ته سیگارشان را از ماشین بیرون می‌اندازند، این عادت را ترک کنند به‌خصوص در این محدوده. شیشه‌ها، بطری آب معدنی و نوشابه را طبیعت رها نکنیم این‌ها زیر نور آفتاب خاصیت ذره‌بینی پیدا می‌کنند و می‌توانند جرقه آتش را بزنند. فویل‌های آلومینیومی، آیینه و زرورق ساندویچ‌ها هم این ویژگی را دارند. علاوه بر این باید زباله‌هایی که در جنگل تولید کرده‌ایم را با خودمان ببریم. از اندوخته‌های چوبی منطقه یا زغال برای روشن کردن آتش استفاده نکنیم. اگر ناچار به استفاده از آتش بودیم حتماً از خاموش شدن کامل آن مطمئن شویم. بعضی برای خاموش کردن آتش خاک روی آن می‌ریزند. اگر آب همراه دارید حتماً اول آب بریزید بعد خاک. اگر آب نداریم خاک خالی بدون شاخ و برگ گیاهان بریزیم. چند دقیقه در محل صبر کنیم. از سرد و خاموش شدن آتش مطمئن شویم بعد به مسیرمان ادامه دهیم. به بچه‌ها اجازه ندهیم با تکه چوبی که در آتش فرو می‌برند بازی کنند. هنگام وزش باد سریع خاک روی آتش بریزیم. اگر همین موارد را به‌خوبی رعایت کنیم بخش مهمی از آتش‌سوزی‌ها رخ نمی‌دهد.

     بومیان؛ دیده‌بان جنگلبانان جوان

8/8 درصد از مساحت کشور ما را جنگل‌ها تشکیل داده‌اند. می‌توان گفت حیات ما و ایران کاملاً به این حدود 9 درصد سبز کشور وابسته است. 91 درصد از مساحت ایران غیر جنگلی و سهم ما از پوشش گیاهی آن‌چنان‌که باید نیست. حالا فکر کنید هرسال بخشی از همین منابع طبیعی اندک با سهم 95 درصدی عوامل انسانی طعمه حریق می‌شود و از بین می‌رود. رشد گیاهان و جبران بافت ازدست‌رفته به‌سرعت و سهولت ممکن نیست؛ زمان می‌برد. هرچند سازمان‌ها و گروه‌های مردم‌نهاد مدتی است دلسوزانه کار خود را آغاز کرده‌اند. دانه‌های گیاهی و نهال را به مناطقی که پوشش گیاهی آن‌ها در طول زمان آسیب‌دیده، می‌برند و می‌کارند. کار به همین‌جا ختم نمی‌شود. آن‌ها از این نهال‌ها با پوشش گیاهی و حصار‌چینی سنگ مراقبت می‌کنند. پنهان کردن جوانه تازه سبز شده یا نهال کم سن و سال آن را در برابر وزش باد و لگد شدن توسط جانوران حفظ می‌کند. نکته جالب این گروه‌ها، جوان بودن میانگین سنی فعالان است. بومیان و محلی‌ها هم مثل گذشته همسایه نجیب جنگل‌ها هستند و دیده‌بان بی چشم‌داشت و سخاوتمند این گروه‌ها در فواصل زمانی‌ای که در منطقه مستقر نیستند. کانادا، استرالیا و کشورهای اروپایی توانسته‌اند آتش‌سوزی‌های بسیاری را با حضور و هوشیاری بومیان و همسایگان جنگل‌ها مهار کنند و جنگل‌های خود را توسعه دهند.

     چگونه آتش‌نشان جنگل شویم

حالا که هشدار حریق جنگل‌ها امسال بیشتر شده اگر جایی بودیم و متوجه آتش شدیم چه‌کار باید انجام دهیم؟ گام‌های قبل از ما را باید مسئولان بردارند. بافت علفی و پوشش خشک گیاهی جنگل‌ها در مناطقی کم‌آب، در تیررس زاویه تابش مستقیم آفتاب و محدوده‌های نزدیک به محل سکونت انسان و حضور گردشگران باید طبق راهنمایی کارشناسان محیط‌زیست تا حد امکان هرس و ساماندهی شود. از گردشگران و نیروهای داوطلب مردمی می‌توان برای این کار کمک گرفت. این موضوع در جنگل‌هایی که پوشش مرتعی بیشتری دارند، اهمیت دارد. در آتش‌سوزی منطقه گردشگری خائیز آنچه تب حریق را تندتر کرد پوشش مرتعی و همین علوفه‌ها بود.

- بهترین و اولین کار هنگام آتش‌سوزی مخابره خبر آن به نهادهای مختلف است. بومی‌ها را خبر کنید تا با کمک هم آتش را خاموش کنید. بیل، خاک و شاخه‌ تر درختان لوازم اولیه اطفاء هستند. اگر رودخانه، دریاچه یا تانکر و مخازن آب در آن محدوده است حتماً استفاده کنید.

- باتلاق‌ها، سنگلاخ‌ها، بافت سنگی بدون گیاه در جنگل‌های کوهستانی، رودخانه‌ها و چشمه‌ها به‌خودی‌خود مانعی بر سر راه آتش هستند.

- اگر امکانات و نیروی انسانی مناسب و حریق در محدوده کوچکی است. در کنار گروهی که حریق را اطفاء می‌کنند. گروه دیگر با کندن خاک دور محدوده آتش‌سوزی یا چیدن سنگ و کندن علف‌های محدوده خطوط «آتش‌بر» ایجاد کنند.

- حتماً دهانتان را بپوشانید. گاز مونوکسید حاصل از آتش‌سوزی مسموم‌کننده است. پارچه‌ای که دهانتان را با آن بسته‌اید مدام تر کنید. سرتان را پایین بگیرید و مستقیم به آتش نگاه نکنید.

- در قسمتی که پوشش گیاهی متراکم و بلند دارد نمانید چون در محاصره آتش خواهید بود. آتش این محدوده را رها کنید. به مناطق دیگر بروید و اگر می‌توانید حیوانات را فراری بدهید.

جمع‌آوری زباله‌های رهاشده؛ بهترین کمک

بعد از آتش‌سوزی چه کمکی از دست ما ساخته است؟ اگر دوست دارید و می‌توانید به گروه‌های متعهد و دلسوز محیط‌زیست که شناخت کافی و از قبل دارید، کمک کنید. می‌توانید دستگاه‌های دمنده و اطفای حریق سبک و قابل‌حمل بخرید و به محیط‌بانان، جنگل‌بانی و بومیان معتمد و همسایه جنگل‌ها هدیه دهید تا در موقع لزوم استفاده کنند. بهترین کار خرید نهال است. یک یا چند نهال بخرید در خانه نگه‌داری کنید تا کمی رشد کنند و قد بکشند. هرچه نهال بزرگ‌تر و با نشاط‌تر باشد، احتمال دوام آوردن و سازگاری آن با محیط پس از کاشت بیشتر می‌شود. یک کار کم‌خرج، ساده اما واقعاً مفید دیگر هم هست.

در این روزهای کرونایی با مراقبت و مراعات بهداشتی بیشتر مثل زدن ماسک، پوشیدن دستکش ضخیم و همراه داشتن دو، سه گونی زباله‌های رها شده در جنگل را جمع کنید. کنده‌های خاکستر و آتش رها شده را با خاک بپوشانید. رفتارهای مشکوک را به نهادهای مختلف منعکس و از دور بدون اینکه دیده شوید فیلم واضح تهیه کنید تا در صورت لزوم برای شناسایی و دستگیری افرادی که با قطع یا سوزاندن درختان به جنگل آسیب می‌زنند، استناد و استفاده شود.

*نعیمه جاویدی