سپهرغرب، گروه اندیشه: روح و عنصر قناعت موجب می‌شود برخی از رذایل اخلاقی همچون حرص، طمع، خشم، حسادت،... بهانه‌ای برای رشد پیدا ننمایند. همین موضوع خود حس خشنودی فراوانی را در زندگی انسان به وجود می‌آورد.

همه انسان‌ها به‌طور فطری و خدادادی به‌دنبال سعادت و کمال هستند. البته این هدف راهبردی تا زمانی در اولویت زندگی افراد قرار دارد که، در درجه اول فطرت الهی خود را که همیشه جویای کمال و سعادت است، تخریب نکرده باشند و در درجه دوم سکان زندگی خود را به دست قوای شهوانی نسپرده باشند و همچنین خود را از منبع اصیل دریافت آگاهی و معرفت محروم نکرده باشند. در اندیشه اسلامی یکی از راه‌های کسب معرفت و دست‌یابی به شناخت و سعادت، روایات معتبری است که از ناحیه حضرات معصومین(علیهم‌السلام) به یادگار مانده است. احادیث امامان معصوم (علیهم‌السلام) حیات سعادت‌بخش انسانی را روح دوباره می‌بخشند، کما اینکه در منابع روایی از امام محمدباقر(علیه‌السلام) این‌چنین نقل شده است: «إنَّ حَدیثَنا یُحیِی القُلُوبَ؛[1]امام باقر علیه‌السلام: سخن ما دل‌ها را زنده می‌کند.» در این نوشتار تلاش داریم به مناسبت میلاد با سعادت امام پنجم شیعیان حضرت امام محمد باقر(علیه‌السلام) با تکیه بر روایات وارد شده از این امام همام گام‌های رسیدن به کمال و خوشبختی را موردبررسی و واکاوی قرار دهیم.

سه گام طلایی تا خوشبختی در اندیشه امام باقر(ع)

قدم اول: هنر کسب معرفت و آگاهی

بدون شک هیچ کاری بدون معرفت و آگاهی نمی‌تواند به سرانجام مفید و رضایت‌بخش منتهی شود. انسان‌های جاهل و نادان همچون انسان نابینایی می‌مانند که در تاریکی قدم برمی‌دارند. به‌طوری‌که هر چه جلوتر می‌روند بیشتر در ظلمات گرفتار می‌شوند. انسان بدون علم و آگاهی چه‌بسا به‌جای اینکه به اهداف و آرمان‌های سعادت‌بخش و رضایت آفرین نزدیک شود بیشتر از آن‌ها دور شود، ازاین‌رو یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین رسالت‌های انبیاء، ارتقاء شناخت و معرفت انسان در حیات بشری بوده است. «وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَةَ؛[2] و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد.»

قناعت، احساس ناخرسندی و نارضایتی را از میان می‌برد نه تلاش و کوشش را، ازاین‌رو مهم این است که بدانیم تلاش برای رونق زندگی لزوماً نباید همراه با احساس ناخرسندی و نارضایتی باشد با رجوع به منابع روایی نیز به این مطلب دست می‌یابیم که در اندیشه امام محمد باقر(علیه‌السلام) علم و آگاهی از جایگاه ممتاز و بی‌بدیل برخوردار است به‌طوری‌که همگان را به تحصیل علم و آگاهی و معرفت تشویق می‌نماید. ایشان در این زمینه می‌فرمایند: «سارِعُوا فی طَلَبِ العِلمِ؛[3] در جست‌وجوی دانش شتاب کنید.» علاوه بر روایات فراوانی که از ایشان در فضیلت علم‌آموزی و کسب معرفت در منابع روایی به یادگار مانده با این موضوع نیز مواجه می‌شویم که ایشان اولین و مهم‌ترین گام برای دست‌یابی به سعادت و خوشبختی را کسب معرفت، علم و آگاهی معرفی فرموده‌اند: «الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ التَّفقُّهُ فِی الدِّینِ؛[4] همه کمال در شناخت عمیق دین است.» شناخت کامل دین در عرصه‌های مختلف، اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی این فرصت و امکان را در اختیار انسان قرار می‌دهد که هم دنیای خود را سامان دهد و هم اینکه برنامه‌ای به دست آورد که سعادت و کمال اخروی او تأمین شود.

درواقع برخلاف تصور کسانی که برنامه‌های وحیانی را تنها برای سامان دادن حیات اخروی می‌پندارد، آیین مقدس اسلام برنامه‌ای هدفمند و کامل را در اختیار جامع بشریت قرار داده است که نه‌فقط دنیا، بلکه آخرت افراد را نیز به کمال و خوشبختی می‌رساند. کما اینکه در منابع روایی سعادت دنیا و آخرت این‌چنین موردتوجه قرار گرفته است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً»(بقره/201) رِضْوَانُ اللَّهِ وَ الْجَنَّةُ فِی الْآخِرَةِ وَ الْمَعَاشُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ فِی الدُّنْیَا؛[5] امام صادق(علیه‌السلام) در تفسیر آیه «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً» فرمود:رضایت خداوند و [ورود به] بهشت خیر آخرت و فراهم بودن زندگی و اخلاق نیکو، خیر دنیا است.»

قدم دوم: هنر صبر و مقاومت در زندگی دینی

در اندیشه امام محمدباقر(علیه‌السلام) دومین گام برای دست‌یابی به کمال و سعادت، بهره‌مندی از صبر در هنگام مواجهه با مشکلات و گرفتاری‌ها است: کما اینکه در منابع روایی از حضرت این‌چنین نقل شده است: «الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ... و الصَّبرُ عَلَى النّائِبَةِ...؛[6] امام باقر علیه‌السلام:همه کمال در... و شکیبایى در پیشامدهاى ناگوار... است.» همه انسان‌ها به‌خوبی می‌دانند که حیات مادی و دنیوی همواره با سختی‌ها و گرفتارهای خاص خود آمیخته است. حتی افرادی که در زندگی مادی از رفاه بالایی برخوردارند نیز هیچ‌گاه بی‌نصیب از مصیبت و گرفتاری دنیوی نبوده‌اند، غم از دست دادن مال و دارایی، سلامتی و شادابی، غم از دست دادن نزدیکان و آشنایان، و هزاران مصیبت ناگوار و غیر مترقبه‌ای که در حیات مادی هر آن می‌تواند آسایش و راحتی انسان را دستخوش تغییر و آشفتگی نماید. بااین‌وجود در فرهنگ قرآن و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) انسان‌هایی می‌توانند با سربلندی و افتخار و شادکامی از امتحان سختی‌ها خارج شوند که عنان صبر خود را از دست ندهند و با متانت و بردباری با آن روبه‌رو شوند. «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛[7] قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت‌کنندگان!».

قدم سوم: هنر قناعت و مدیریت اقتصادی

در اندیشه امام محمدباقر(علیه‌السلام)یکی دیگر از مؤلفه و شاخص‌هایی که زندگی سعادتمند را برای انسان به ارمغان می‌آورد استفاده هوشمندانه از عنصر و شاخص قناعت در زندگی یا به عبارتی مدیریت صحیح اقتصادی است. «الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ..؛و تَقدیرُ المَعیشَةِ؛[8]امام باقر علیه السلام:همه کمال در... و اندازه نگاه داشتن در زندگى است». قناعت فرمول و مهارتی است که به انسان می‌آموزد به آنچه قسمت او شده، راضی باشد. به اذعان اخلاق پژوهان انسان زمانی از چیزی راضی می‌شود که آن را برای خود کافی قلمداد نماید. ازاین‌رو کفایت، به‌عنوان شرط رضایت‌مندی از زندگی معرفی شده است، سهم مهمی از ناخشنودی و ناراحتی‌ها در امور زندگی ارتباط مستقیمی با عدم احساس نیاز و فقر دارد. ازاین‌رو باید به این مطلب توجه داشت که قناعت، احساس ناخرسندی و نارضایتی را از میان می‌برد نه تلاش و کوشش را، ازاین‌رو مهم این است که بدانیم تلاش برای رونق زندگی لزوماً نباید همراه با احساس ناخرسندی و نارضایتی باشد، هم می‌توان راضی بود و هم تلاش کرد ازاین‌رو این دو به‌طور هوشمندانه‌ای با یکدیگر قابل‌جمع هستند.[9]

گریزی بر آثار شگفت‌انگیز قناعت

برخی از آثار و برکات قناعت را در زندگی می‌توان این‌چنین ذکر کرد که در درجه اول روح و عنصر قناعت موجب می‌شود برخی از رذایل اخلاقی همچون حرص، طمع، خشم، حسادت،... بهانه‌ای برای رشد پیدا ننمایند. همین موضوع خود حس خشنودی فراوانی را در زندگی انسان به وجود می‌آورد. از طرفی با وجود این مهارت طلایی انسان در حیات مادی از فقر و نداری به‌خوبی گذر خواهد کرد و گرفتار آثار شوم زیاده‌روی در امور زندگی نخواهد شد. چه بسیار انسان‌های ثروتمندی که با وجود داشتن مال و دارایی فراوان، اسیر فقر و فلاکت شده‌اند و طعم شیرین سعادت و کمال را نچشیده‌اند و از طرفی هستند افراد نه‌چندان ثروتمندی که در حیات دنیوی خود با وجود مال و دارایی بسیار کم و ناچیز در رضایت و خوشبختی به سر می‌برند و در رفع نیازهای مادی و دنیوی خود با مشکل جدی مواجه نشده‌اند. بر اساس معارف و مفاهیم روایی و دینی رمز این‌چنین موضوعی ریشه در مدیریت اقتصادی صحیح و یا همان قناعت دارد، بی‌جهت نیست که در فرهنگ روایات از قناعت به‌عنوان گنجی تمام‌نشدنی یاد شده است.[10]

پی‌نوشت‌ها:

[1]. الخصال، ج‏1، ص22، ح76.

[2]. سوره مبارکه الجمعة آیه 2.

[3]. برقى، احمد‌بن محمد‌بن خالد، المحاسن، ج‏1، ص: 227، ح156.

[4]. کلینى، محمد‌بن یعقوب‌بن اسحاق‏، الکافی، ج‏1، ص: 32، ح4.

[5]. الکافی، ج‏5، ص71، ح2.

[6]. همان: ج‏1، ص: 32، ح4.

[7]. سوره مبارکه بقره، آیه 155.

[8]. کلینى، محمد‌بن یعقوب‌بن اسحاق‏، الکافی، ج‏1، ص: 32، ح4.

[9]. عباس پسندیده، رضایت از زندگی، ص 135.

[10].ر.ک: روضة‌الواعظین و بصیرة‌المتعظین(ط-القدیمة)، ج‏2، ص: 456. «قَالَ رَسُولُ‌اللَّهِ ص الْقَنَاعَةُ کَنْزٌ لَا یَفْنَى‏ »