صنعت نشر کشور که چند سالی است دست به گریبان مشکلات خرد و کلان است، در یک سال و نیم گذشته با ظهور ویروس کرونا، عرصه را بر خود تنگ‌تر می‌بیند و با چشمی نگران به آینده می‌نگرد. اگر نگاهی به وضعیت بازار کتاب در این مدت بیندازیم، با کاهش تیراژ کتاب و افزایش قابل توجه قیمت مواجه خواهیم شد که هر دو این موارد، خود نشان‌دهنده خداحافظی مخاطب با بازار کتاب است.

هرچند شرایط حاضر تنها محصول دوره دولت یازدهم و دوازدهم نیست و مسائل ریشه‌دارتری هستند، اما به نظر می‌رسد که تعلل‌ها و دست روی دست گذاشتن‌ها، نادیده گرفتن مشکلات اصلی در حوزه صنعت نشر و پرداختن به حواشی، سبب شده تا این دمل سر باز کند و درمان سخت‌تر از گذشته باشد. در حالی که آقای روحانی با شعار «تنوع‌بخشی» به حوزه نشر و توجه به اقتصاد و بهبود وضعیت و درآمد مردم بر سر کار آمد، احوالات این روزهای حوزه نشر چیز دیگری می‌گوید. کارشناسان بر این باورند که دولت به جای اینکه به فکر درمان اساسی باشد، توجه خود را معطوف به مسکن‌های موقت در حوزه نشر کرده است.

رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس، در گفت‌وگویی با تسنیم، علت اصلی مشکلات ایجاد شده در حوزه نشر را سپردن امور به دست افراد غیرفرهنگی می‌داند. او در این رابطه گفت: اوایل که آقای روحانی می‌خواست دولت را به دست بگیرد، یک جمله کلیدی در حوزه فرهنگ داشت و آن این بود که کار فرهنگی را باید به اهلش سپرد. او در حالی این موضوع را مطرح کرد که در دوره دولت یازدهم و دوازدهم خلاف آن اجرا شد و گاه کسانی مسئولیت برعهده گرفتند که خارج از نهادهای فرهنگی بودند.

این فعال حوزه نشر تأثیر تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی را دیگر دلیل ضعیف شدن بازار کتاب دانست و تصریح کرد: متأسفانه نوع نگاه مسئولان به حوزه فرهنگ صحیح نیست، تقریباً در همه دولت‌ها این نگاه نادرست وجود داشته و ممکن است در دولت آینده نیز دیده شود و آن، هزینه‌بر و بودجه‌محور دانستن حوزه فرهنگ است. مسئولان ما در دوره‌های مختلف اعتقادی به اقتصادی فرهنگ ندارند و اینکه می‌توان از محصولات فرهنگی کسب درآمد کرد. متأسفانه نگاه غالب عموماً به این شکل بوده که توجهی به درآمدزا بودن حوزه فرهنگ ندارند و فکر می‌کنند کار فرهنگی این است که یک انتشاراتی راه بیندازند و چند عنوان کتاب و مجله منتشر کنند؛ در صورتی که کار فرهنگی این نیست. کار فرهنگی یعنی محتوا نه محصول. باید پشت هر محصولی که تولید می‌شود، فکر و فلسفه‌ای وجود داشته باشد، این مهمتر از خود محصول است.

حاجی‌آبادی با بیان اینکه هرچه می‌گذرد کار برای اهالی فرهنگ سخت‌تر می‌شود، یادآور شد: گاه برخی از مسئولان که از نهادهای دیگر وارد حوزه فرهنگ می‌شوند، با این حوزه و نحوه تعامل با اهالی آن آشنا نیستند. فکر می‌کنند که با یک دستور می‌توان قیمت پشت جلد را پایین آورد و تیراژ کتاب‌ها را بالاتر برد.

رئیس جمهور در یکی از سخنرانی‌های انتخاباتی خود گفته بود که تنوع‌بخشی به بخش کتاب سبب افزایش علاقه نسل جوان به کتابخوانی می‌شود. حالا که هشت سال از آن زمان می‌گذرد، آمارها و شرایط وضع موجود نه بیانگر افزایش عناوین و تنوع‌بخشی است و نه حکایت از افزایش علاقه نسل جوان به کتابخوانی دارد. سقوط تیراژ کتاب، در کنار افزایش 50 درصدی قیمت آن و ریزش مخاطب سه جمله اصلی در گفته‌های ناشران و کتابفروشان برای توصیف اوضاع بازار کتاب در بهار امسال است.

این موضوع حتی در حوزه کتاب کودک و نوجوان که معمولاً در صدر فهرست عناوین و تیراژ قرار دارد، نیز دیده می‌شود. حبیب یوسف‌زاده، نویسنده حوزه کودک و نوجوان، با اشاره به کاهش چشمگیر تیراژ کتاب در این حوزه به تسنیم گفت: گرانی کاغذ در چند سال گذشته، جرأت را از ناشر برای سرمایه‌گذاری بر یک کتاب می‌گیرد. در گذشته حداقل تیراژ یک کتاب در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، سه هزار نسخه بود. عموماً کتاب‌ها در تیراژهای پنج و 10 هزار نسخه‌ای منتشر می‌شدند، اما الآن ناشران بزرگ هم تنها به هزار نسخه بسنده می‌کنند. برخی از ناشران هم دیده‌ام که به چاپ 100 نسخه کفایت می‌کنند. این شرایط بر میزان خرید کتاب توسط خانواده‌ها نیز اثر گذاشته است. برای یک خانواده سخت است که مثلاً مبلغ 20 هزار تومان برای خرید یک مجله برای کودک خود هزینه کند.

با توجه به اظهار نظر اهالی نشر، روند کاهش تیراژ در سه ماهه نخست سال در مقایسه با قبل ادامه و در برخی حوزه‌ها افزایش چشمگیری داشته است. به عنوان نمونه، حوزه نشر کتاب دفاع مقدس که معمولاً به دلیل علاقه‌ خانواده‌ها و نسل جوان، از پرمخاطب‌ترین حوزه‌های نشر محسوب می‌شود نیز از این قاعده مستثنی نبوده است؛ به طوری که علی ناظری، مدیر مجمع ناشران دفاع مقدس، از کاهش تقریباً 50 درصدی چاپ عناوین جدید در این حوزه در بهار امسال خبر داده است؛ موضوعی که علاوه بر به خطر افتادن کسب و کار ناشران و دست اندرکاران این صنعت، معیشت نویسندگان را نیز به خطر انداخته است.

به گفته کارشناسان، بی‌سامانی و بی‌برنامگی در توزیع کاغذ در بازار نشر، اصلی‌ترین علت مشکلات امروز است. تزریق یارانه‌ها طی هشت سال گذشته در کنار برخی مزیت‌ها، معایب بسیاری داشته است که مهمترین آن، وابسته شدن صنعت نشر به این یارانه‌ها بوده است. بی‌برنامگی در نحوه مدیریت این یارانه‌ها، مسائل جدیدی را در حوزه نشر ایجاد کرد که مهمترین آن در بحث کاغذ قابل پیگیری است. بسیاری از ناشران از نبود برنامه دولت برای مدیریت این بازار آشفته گلایه می‌کنند.

قیمت کاغذ طی چهار سال گذشته با 10 برابر افزایش قیمت همراه بوده است؛ افزایشی که هیچ‌گونه تناسبی با ارزی که برای واردات تخصیص داده شده است، ندارد. علی‌رغم تخصیص ارز دولتی به واردات برای تأمین مصارف نشر و مطبوعات، در این مدت این واردکنندگان بودند که نبض بازار را در دست داشتند و تصمیم می‌گرفتند که چه زمانی کاغذ را به دست مصرف‌کننده برسانند و چه زمانی نه. عدم نظارت بر نحوه توزیع و عرضه کاغذ، به عنوان آب حیات حوزه نشر، مفسده جدیدی در حوزه نشر پدید آورد که رفع آن شاید یکی از بزرگترین چالش‌های فرهنگی در دولت آینده باشد. علیرضا سبحانی نسب، مدیر نشر جمال در این‌باره به تسنیم گفته است: برای سال 1400 که نباید سال 1400 برنامه‌ریزی کرد. ما سال گذشته دادمان درآمد که کاغذهایمان تمام شده است. بین وزارتخانه‌های یک دولت دعوا سر این است که کاغذ به ارشاد بدهیم یا نه؟ وزارت صمت یک طور حرف می‌زند، ارشاد چیز دیگری می‌گوید. می‌گویند فلان تاجر کاغذ خود را آزاد نمی‌کند و....

مسئله ریزش مخاطب، سومین دغدغه اهالی نشر در بهار امسال بود که شاید بخشی از آن نتیجه سیاست دولت برای بسته شدن کتابفروشی‌ها در شرایط پیک کرونا باشد. موضوعی که بارها در اعتراض جامعه نشر کشور به آن اشاره شد، اما با بی‌توجهی همراه بود. در همان ایام، نامه‌های متعددی از سوی کتابفروشان و ناشران خطاب به رئیس جمهور ارسال شد، اما بی‌پاسخ ماند.

ارزیابی کارنامه دولت یازدهم در حوزه فرهنگ و نشر از دید اهالی فرهنگ چندان مثبت نبود. این در حالی بود که آقای روحانی در کارزار انتخاباتی خود برای تصدی دولت دوازدهم، مجدداً همان شعارها را مطرح کرد. او در حالی که گفته بود «اگر نمی‌توانیم کاری کنیم، باید از روز اول بگوییم نمی‌توانیم»، به سرانجام نرسیدن وعده‌های انتخاباتی‌اش در حوزه فرهنگ را به گردن مخالفانش می‌اندازد.

شاید بی‌راه نباشد اگر بگوییم اهالی فرهنگ حالا پس از هشت سال ریاست جمهوری آقای روحانی، چیزی جز باد در دست ندارند. به نظر می‌رسد دولت بیش از آنکه بر «برنامه» تمرکز کرده باشد، بر «شعار» متمرکز بوده است.