فضاهای عمومی و جمعی از دیرباز در شهرهای ایرانی مورد توجه بوده و در این راستا فضاهایی زیبا و منحصر به‌فرد با طراحی دقیق ساخته شده است. فضاهای عمومی همانند سایر مولفه‌ها و ابعاد شهر در طول زمان تغییرات گسترده‌ای به خود دیده به نحوی که امروزه نوع و کارکرد این فضاهای شهری تحت تأثیر تغییرات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی تغییر تحت تأثیر رویکردهای شهرسازی، دیگر آن مفهوم سابق گذشته را ندارد.

بازگشت به کارکردهای فضاهای شهری شهرهای ایرانی به آن مفهوم سابق، شاید به آسانی ممکن نباشد زیرا شرایط دیگر همانند گذشته نیست پس نیاز است ضمن حفظ فضاهای جمعی گذشته که عمدتاً تاریخی و کاربردی هستند سیاست‌های جدیدی از سوی مدیریت شهری برای طراحی فضاهای عمومی در بافت‌های جدید شهر در نظر گرفته شود.

متأسفانه بعضاً فضاهای جمعی و باز که در شهرهای متراکم امروزی نقش مهمی در کاهش فشار و افزایش کیفیت زندگی شهری دارد از بین می‌رود یا پیاده‌سازی و ساخت آن‌ها به‌درستی انجام نمی‌شود در حالی که تغییر در سبک زندگی ضرورت وجود چنین فضاهایی را نسبت به گذشته بیشتر می‌کند.

  وجود فضاهای باز و جمعی از ویژگی‌های شهرهای قدیمی است

دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در این باره می‌گوید: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بافت‌های قدیمی شهرهای ما وجود فضاهای جمعی و باز ازجمله میدانچه‌ها و تکیه‌ها در بسیاری از محلات قدیمی بود؛ این فضاها در سطح محلات مکانی برای تجمع و مشارکت مردم به شمار می‌رفت.

مهدی ابراهیمی می‌افزاید: خانه‌های قدیمی ساکنان شهر نیز در گذشته حیاط مرکزی داشت و تعداد زیادی اتاق در اطراف این حیاط بود و فضای باز مرکز خانه فضای بازی برای تعامل کسانی بود که در آن واحد مسکونی زندگی می‌کردند.

وی خاطرنشان می‌کند: امروزه برخی تغییرات در سبک زندگی بشر همچنین سبک زندگی شهرنشینی ایجاد شده است؛ دیگر نمی‌توان فضاهای باز و حیاط‌های مرکزی را به سبک قدیمی داشت زیرا سبک زندگی ساکنان شهر به سمت آپارتمانی رفته است.

این دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری ادامه می‌دهد: توجه به فضاهای باز و جمعی در شهرهای امروزی، با توجه به حذف حیاط از خانه‌ها که موجب تعامل مردم و خانواده‌ها بود ضرورت دارد و نیاز است حتماً در شهرها فضاهای باز و تعاملی در نظر گرفته شود.

ابراهیمی اضافه می‌کند: چنین فضاهایی باید در مجتمع‌ها و واحدهای بزرگ آپارتمانی وجود داشته باشد تا نقشی که حیاط قبلی خانه‌ها ایفا می‌کرده است، امروزه این لابی‌ها، حیاط‌های عمومی و بوستان‌ها ایفا کند.

ابراهیمی تصریح کرد: در سطح محلات شهر، حتی محلات قدیمی نیز باید فضاهای باز و عمومی وجود داشته باشد، اما شرایط طراحی این فضاها ازجمله بوستان‌ها در این‌گونه محلات متفاوت است و باید مدنظر قرار بگیرد. وجود فضاهای باز، بوستان‌ها و فضاهای سبز در محلات قدیمی ضروری است و یکی از عللی که می‌تواند بافت شهری را امروزی و به‌روزرسانی کند، انواع کاربری‌ها ازجمله کاربری فضای سبز است که علاوه بر ارتقای کیفیت زندگی در سطح محلات تعاملات اجتماعی را نیز افزایش می‌دهد.

  اهمیت فضاهای عمومی و جمعی در شهرهای امروزی

در همین ارتباط، دکترای شهرسازی می‌گوید: فرهنگ‌سازی از طریق فضاهای عمومی امروزه به‌عنوان یک سیاست شهری مورد توجه مدیران و برنامه‌ریزان است چراکه فضاهای عمومی بر کیفیت زندگی شهری، اجتماع و فرهنگ جوامع ازجمله فرهنگ شهروندی اثرگذار است.

راما قلمبر دزفولی با اشاره به انواع فضاهای عمومی شهر، تأکید می‌کند: فضاهای شهری دسته‌بندی متفاوتی دارد، بخشی از این فضاها مربوط به سکونت است، بخشی دیگر برای کار و اشتغال شهروندان در نظر گرفته می‌شود و فضایی نیز در شهر باید به گذران اوقات فراغت و تفریح شهروندان اختصاص پیدا کند.

وی خاطرنشان می‌کند: همه این فضاها به‌نوعی در‌صدد است تا نیازهای کلی شهروندان را تأمین کند حتی برخی از این فضاها، عمدتاً فضاهای باز و عمومی، نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری شهر دارد بنابراین باید در طراحی شهری حتماً مورد توجه قرار بگیرد.

این دکترای شهرسازی تأکید دارد: در این راستا باید به فضاهای مختص رفت و آمد و فضاهای گذران فراغت که جز فضاهای عمومی بسیار مهم هستند توجه ویژه داشت؛ این فضاها برای عموم شهروندان طراحی شده و نقش مهمی در افزایش کیفیت حیات شهری ایفا می‌کند.

  فضاهای عمومی تبلور فرهنگ شهروندی است

قلمبر دزفولی با اشاره به نقض فضاهای باز در مدیریت بحران‌های شهری، تصریح می‌کند: بسیاری از فضاهای عمومی و باز شهر کاربردی چندگانه دارند به‌عنوان مثال فضاهای مخصوص تفریح و فراغت علاوه بر اینکه فضاهای عمومی هستند می‌توانند در مواقع بروز بحران‌ها نیز به مدیریت شهری و شهروندان در مدیریت بهتر کنند بنابراین یک فضای خوب فضایی است که انعطاف‌پذیر بوده و کاربردی چندگانه داشته باشد.

وی می‌افزاید: در این میان توجه به فضاهای فرهنگی و اجتماعی نیز اهمیت زیادی دارد؛ این فضاها می‌تواند باز، نیمه‌باز یا پوشیده باشد.

این دکترای شهرسازی ادامه می‌دهد: بسیاری از این فضاها تبلور فرهنگ شهر و جامعه شهروندی است که در بازه زمانی مشخصی شکل گرفته و در طی زمان تغییر پیدا کرده است. این فضاها نقش مؤثری در ارتقای فرهنگ یک شهر دارد و باید به نحو متناسبی طراحی شود.

دزفولی می‌گوید: فضاهای عمومی در همه جوامع شهری از اهمیت زیادی برخوردار هستند و بسیاری از وقایع و رویدادهای شهری در این فضاها اتفاق می‌افتد همچنین مدیران و برنامه‌ریزان از طریق این فضاها و بسته به نوع برنامه‌های در نظر گرفته شده و نحوه طراحی فضا، فرهنگ‌سازی کرده و سیاست‌های خود را پیاده‌سازی می‌کنند.

وی خاطرنشان می‌کند: فضاهای عمومی و باز شهری علاوه بر کارکردهای عملکردی، فرهنگی و اجتماعی، از نظر اقتصادی نیز حائز اهمیت هستند و این مهم در صورتی محقق می‌شود که حضور شهروندان در سطوح مختلف در این فضاهای شهری ممکن شود.

این کارشناس شهری می‌گوید: چنانچه قصد داریم شهری شکوفا، تاب‌آور با فرهنگ غنی داشته باشیم که کیفیت زندگی در آن بالا باشد باید فضاهای عمومی و باز شهرهای ما پر رونق باشد و در این راستا نیاز است طرح‌ها و برنامه‌های کاربردی مدنظر گرفته شود. در این راستا نیاز است عناصر فرهنگی و کالبدی در کنار یکدیگر دیده شود و هر دو در تهیه برنامه‌های شهری مورد توجه قرار بگیرد تا ارتقا و رونق فضاهای عمومی شهرهای ما ممکن شود.