مجموعه عواملی که در دهه‌های اخیر در گسترش ایده مشارکت در مدیریت شهری نقش داشته، شامل پیدایش نظام‌های مردم‌سالار و اهمیت یافتن نقش مردم در اداره امور شهر، تجارب روندهای توسعه شهری در دهه‌های گذشته، عدم تطابق طرح‌های شهری با نیازها و خواسته‌های مردم، توسعه اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و تضمین منافع شهروندان همچنین پیچیدگی فزاینده زندگی شهری و وارد شدن جنبه‌های اجتماعی در برنامه‌ریزی‌های شهر است.

امروزه مدیریت شهری با ارکان و مؤلفه‌های متعدد جهت کسب توانایی برای هدایت کنترل و توسعه پایدار شهرها است، در این ساختار شهرداری دارای جایگاه ویژه‌ای بوده که مروری تاریخی بر آن ضروری به نظر می‌رسد.

برخی کارشناسان بر این باورند که راهکارهای اجرایی در زمینه مشارکت شهروندان در امور شهری شامل مواردی همچون برنامه‌ریزی کلان جهت تقویت سرمایه اجتماعی و ایجاد حس اعتماد در شهروندان، توزیع قدرت از طریق انتقال اختیارات شهرداری‌ها به شهروندان ساکن در مناطق و محلات، محدود شدن دخالت سازمان‌های دولتی در مدیریت شهری به سیاست‌گذاری کلان، گسترش فضای فعالیت نهادهای مدنی، عمومی و مردمی در مدیریت شهری، فرهنگ‌سازی در خصوص واگذاری نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری به مردم، اصلاح قوانین اداره شهرها و افزایش اختیارات شوراها، محلات و مناطق، ایجاد بستر فرهنگی و فراهم شدن زمینه مشارکتی با انجام برنامه‌های فرهنگی و آموزش شهروندی برای ایجاد مطالبات شهروندی و تقویت جایگاه قانونی آن‌ها است.

*تشکیل دفاتر تسهیلگری نوسازی گامی در راستای تحقق رویکرد محله محوری

معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان دراین‌باره اظهار می‌کند: رشد فزاینده ابعاد شهرنشینی و شکل‌گیری مقیاس‌های جدیدی از رشد شهری طی چند دهه اخیر در کشور موجب شده که شهر و شهرسازی و برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با چالش‌های زیادی مواجه شود.

سید احمد حسینی‌نیا تصریح می‌کند: کلان‌شهر اصفهان دارای دو هزار و 380 هکتار بافت ناکارآمد است که معادل 12 درصد از مساحت کل شهر را شامل می‌شد و 23 درصد از جمعیت کل شهر اصفهان در این بافت‌ها ساکن هستند.

وی با بیان اینکه موضوع مهم و قابل تأمل، مقابله با گسترش این‌گونه بافت‌ها و حل مسائل و مشکلات موجود در آن ازجمله همین چالش‌ها است، ادامه می‌دهد: به دلیل گستردگی ابعاد و تغییر در ماهیت مسائل شهری و پیچیدگی این مسائل جامع‌نگری و توجه به ابعاد و جنبه‌های مختلف مسئله به‌منظور حل پایدار آن‌ها را اجتناب‌ناپذیر ساخته است.

معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان تأکید می‌کند: توجه به الگوهایی با رویکرد اجتماع‌محور که بخشی از مسئولیت‌های حل پایدار این مسائل را بر عهده خود از جامعه محلی می‌گذارد، یک راهبرد اساسی به شمار می‌آید؛ البته باید توجه داشت که در هر صورت سیستم‌های مدیریت جامعه باید گام‌های لازم را برای پیاده شدن چنین الگویی در توسعه جوامع محلی بردارد و یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین گام‌هایی که این رویکرد می‌تواند بردارد، تحقق‌پذیری و برنامه‌ریزی در جهت دستیابی به پایداری اجتماعی در سطح محله است.

حسینی‌نیا با بیان اینکه «محله» از مهم‌ترین عناصر حیات اجتماعی شهری است و نقش و کارکردِ محلات‌، تأثیر بسزایی در پیوندهای اجتماعی افراد ساکن در محله دارد، می‌گوید: در نظریه‌ها و رویکردهای مختلف مرتبط با توسعه محله‌ای نوین، اهمیت مشارکت اهالی محله، در قالب الگوهای برنامه‌ریزی فرآیند گرا و تعامل‌محور، مورد تأکید قرار گرفته است.

وی خاطرنشان می‌کند: تشکیل دفاتر تسهیلگری نوسازی گامی در راستای تحقق رویکرد توسعه اجتماعی‌محور و محله‌محور در عرصه شهر همچنین مشارکت در بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده است.

معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان با تأکید بر اینکه نقش مردم در بهسازی و اصلاح بافت‌های فرسوده شهری تعیین‌کننده و تأثیرگذار است، تصریح می‌کند: در بافت‌های فرسوده با توجه به وسعت دامنه و شدت مسائل گریبانگیر این بافت‌ها، کارآمدترین رویکردی که بتوان برای مواجهه با کاستی‌ها و نارسایی‌ها اتخاذ کرد، «رویکرد مشارکتی» است.

حسینی‌نیا ادامه می‌دهد: «مشارکت» را می‌توان به معنای شرکت و حضور جدی، فعال، آگاهانه، ارادی و سازمان‌یافته و مؤثر نیروهای سازنده جامعه شهری یعنی افراد، خانوارها، گروه‌ها، نهادها، سازمان‌ها و بخش‌های عمومی شهری در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی زندگی شهری برای نیل به اهداف جمعی جامعه شهری دانست.

وی خاطرنشان می‌کند: دفاتر بازآفرینی و نهاد توسعه محله به‌عنوان نهادی از ساختار نوسازی با رویکرد مشارکت اجتماعی می‌کوشد تا نوسازی مردمی را که خود دارای ابعاد عینی (کالبدی) و ذهنی (اندیشه) است، در جامعه محلی نهادینه کرده و آن را به جریان پویا و پایدار در بافت‌های فرسوده تبدیل کند که در این راستا ضمن اعتمادسازی، توانمندسازی و بهره‌گیری از نهادهای محلی، مشارکت اجتماعی را در عرصه نوسازی برانگیخته، مردم را ترغیب به نوسازی می‌کند.

وی می‌گوید: معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان با هدف تسریع بازآفرینی شهری و برای پیاده شدن الگویی مبتنی بر مشارکت شهروندان در توسعه جوامع محلی، راه‌اندازی 6 دفتر بازآفرینی و نهاد توسعه محله را در سال گذشته راه‌اندازی و اجرایی کرده است.

*لزوم اعتمادسازی مدیریت شهری بین شهروندان برای افزایش مشارکت‌ها

کارشناس شهرسازی و معماری می‌گوید: شهرسازی مشارکتی یکی از موضوعات مهم امروز در سطح جهان است؛ اگر قرار است مشارکت شهروندان را در مدیریت شهر و محله‌ها داشته باشیم، عملاً باید در طرح‌های شهرسازی این بستر را فراهم کنیم.

حمیدرضا نیلی تأکید می‌کند: شورای شهر، شهرداری و دستگاه‌های متولی تهیه طرح‌های توسعه شهری باید در طرح‌هایی دارای مقیاس کلان ازجمله طرح‌های جامع و تفصیلی، عملاً بستر مشارکت شهروند را پیش‌بینی کنند، زیرا این اقدام باعث می‌شود در آینده شهروندان در اقدامات اجرایی مدیریت شهری جایگاه مناسبی داشته باشند.

وی می‌افزاید: در یک دوره مدیریت شهری طی سنوات گذشته مسئولان بسیار بد عمل کردند، زمانی که دیدگاه این بود مدیران بهتر از شهروندان می‌دانند که فضای شهر چگونه باید باشد و شهروندان در چه محیطی زندگی کنند.

این کارشناس شهرسازی و معماری ادامه می‌دهد: در دوره‌های چند 10 سال قبل مشارکت مردم تنها استفاده از سرمایه‌های مادی آن‌ها برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌ها بوده درحالی‌که تصمیم‌گیرنده برای اجرای طرح‌ها مدیران شهری بودند و به همین جهت اعتماد شهروند نسبت به مدیریت شهری کمرنگ شد.

نیلی با تأکید بر لزوم اعتمادسازی مدیریت شهری در بین شهروندان، می‌گوید: با انجام اقداماتی برای اعتمادسازی، به مردم آن‌ها ثابت می‌شود که از ابتدای برنامه‌ها و فرآیندها برای محیط پیرامونی خود در تمام ابعاد مشارکت دارند.

وی با بیان اینکه مدیران شهری باید از مشارکت فکری شهروندان به‌ویژه متخصصانی که در محله‌ها و بافت‌های شهری ساکن هستند همچنین تمام پتانسیل‌ها، امکانات و فرصت‌ها استفاده کنند و تمام ابعاد زندگی مردم نه‌فقط مشارکت مالی را فراخواند، اظهار می‌کند: اگر در فرآیند برنامه‌ریزی برای توسعه محله‌ها، همفکری و پیشنهاد‌های مردم ساکن در محله‌ها را داشته باشیم و تمام توجه برای کمک به مردم جهت حل معضلات شهری شود، فرصت‌ها را تقویت و به امکانات مورد نیاز آن‌ها توجه کرده‌ایم.

این کارشناس شهرسازی و معماری تأکید می‌کند: مدیریت شهری شهرها باید برای هر محله برنامه و طرح ویژه و منطبق با هویت محلات داشته باشد و بر اساس مطالعات عمیق شهرسازانه با استفاده از دانش طراحی شهری طرح توسعه محله‌ها را با مشارکت شهروندان اجرا کنند.

نیلی با بیان اینکه شهروندان باید در انجام تمام فرآیند اقدامات شریک کرد، می‌گوید: وقتی مردم در تهیه برنامه یا طرح توسعه محله خود مشارکت کنند، در طول مدت‌زمان اجرا و نگهداری از طرح مشارکت خواهند کرد.

وی با تأکید بر اینکه امروزه با استفاده از امکانات فضای مجازی می‌توان شهروندان را در امور مختلف شهری مشارکت داد تا امور عام‌المنفعه محله‌های را راهبری کنند، اظهار می‌کند: با این مدل می‌توان فضاهای منطبق با هویت هر محله را ایجاد کرد، البته باید با ایجاد جاذبه‌هایی همچون پاتوق‌های شهری میزان حضور پذیری شهروندان در فضاهای شهر و محله‌ها را پررنگ‌تر کرد.