خبر تشکیل شورای عالی فضایی در صبح روز جمعه 4 آذر ماه پس از وقفه‌ای 11 ساله سبب شد تا بار دیگر برنامه فضایی ایران مورد توجه ناظران و تحلیلگران مختلف قرار بگیرد. این جلسه با حضور رئیس جمهور و جمعی از وزرا از جمله ارتباطات، دفاع، صمت و امور خارجه و نیز فرمانده نیروی هوافضای سپاه و سایر اعضای این شورا تشکیل شد.

امروزه شاید کمتر کسی را بتوان یافت که از ارزش و کارکردهای صنعت فضایی بی‌اطلاع باشد. تمام کشورها سالانه هزینه‌های سنگینی برای استفاده از خدمات فضاپایه صرف می‌کنند و در این میان آنهایی که خود صاحب فناوری فضایی در هر سطحی هستند، به تناسب همان سطح، هزینه کمتر و حتی درآمد دارند.

طبق آمار در برخی سال‌های نه چندان دور، بیش از 250 میلیون دلار در سال برای خرید خدمات فضاپایه از سوی کشور هزینه می‌شده است و رقم فعلی نیز هرچند کمتر بوده، اما باز بسیار قابل توجه است. این درحالیست که بودجه فضایی ایران در برخی سال‌های دولت یازدهم تنها 500 میلیون تومان بوده است!

شاید دو دهه پیش صنعت فضایی برای برخی مسئولین سیاسی کشور جنبه ویترین علمی و فناوری داشت و کمتر به لزوم جدی گرفتن توسعه آن برای رفع نیازهای آتی توجه می‌شد اما امروزه دیگر بر همگان روشن شده که بدون استفاده از خدمات فضاپایه دچار مشکلات عدیده خواهیم شد.

برای رسیدن به اهداف تصریح شده در سند نقشه جامع علمی کشور (مصوب دی ماه 1389) و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور (مصوب دی ماه 1391) که چندی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره‌ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت، به عنوان برنامه ریزی فنی، قرار شده بود تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در 4 مدار از 250 کیلومتری در لئو تا 36000 کیلومتری در ژئو طی 4 گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور، به کارگیری ماهواره‌های سنجشی با دقت بهتر از 10 متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین آهنگ است که تسنیم نیز پیش از این در گزارش مبسوطی به آن پرداخته بود.

از اواخر دولت دوم احمدی نژاد -خصوصاً همان مقطعی که بحث ارسال انسان به فضا در گفته‌های مسئولین دولت پررنگ شد- پرداختن به نیازهای اصلی و اساسی صنعت فضایی نیز اهمیت خود را از دست داد و یک نشانه آن، برگزار نشدن جلسات شورای عالی فضایی در 3 سال آخر دولت دهم است.

در دولت بعدی یعنی کابینه حسن روحانی نیز این بی‌توجهی به صنعت فضایی بیشتر شد و باتوجه به تمکین دولت وقت از خواسته‌های طرف غربی بخصوص آمریکایی‌ها، این صنعت به حالت نیمه تعطیل درآمد به طوری که در تمام 8 سال دولت یازدهم و دوازدهم، حتی یک جلسه شورای عالی فضایی تشکیل نشد.

این در حالی است که برنامه فضایی کشور در بالاترین سطوح برنامه ای تصویب شده و در اسناد بالادستی نظام، جایگاه ویژه‌ای داشت. نتیجه این اقدام دولت، به حاشیه راندن یکی از برنامه‌های مهم نظام بود.

یک وجه مشترک هر دو رئیس جمهور سابق و اسبق، دستاویز قرار دادن برنامه فضایی برای امتیازگیری در فضای سیاست خارجی و بین‌المللی بود که در حقیقت خنجری بر پیکر برنامه فضایی کشور محسوب می‌شد زیرا در عمل مشخص شد که دشمن هم در مقابل این قدرت نمایی عرصه فضایی جبهه گیری کرده و کند شدن این برنامه را جزو خواسته‌های خود مطرح می‌کرد.

تعدیل تعداد زیادی از نیروهای مهم و اثرگذار برنامه فضایی ایران در بخش‌های مختلف که به مهاجرت تعدادی از آنها به کشورهای خارجی منجر شد هم از دیگر ضربه‌های دولت روحانی به برنامه فضایی ایران بود؛ مشابه کاری که با نخبگان صنعت هسته ای کشور صورت گرفت.

لازم به ذکر است آنچه در دولت یازدهم و دوازدهم بیش از همه آماج بی مهری قرار گرفت -چه از نظر بودجه ای و چه از نظر دستورالعمل‌های تخریب کننده نیروی انسانی- بخش حامل‌های ماهواره یا ماهواره‌برها بود که تشابهات فناورانه با موشک‌های بالستیک دارند.از قضا همین بخش هم بود که سبب کند شدن سرعت رشد برنامه فضایی می‌شد زیرا از مدتها قبل -و حتی قبل از دولت احمدی نژاد- کشورهای خارجی مشکلات متعددی برای پرتاب ماهواره‌های ساخت ایران ایجاد کرده بودند. این مجموعه مشکلات -که پرتاب ماهواره «سینا» با سرنوشت نامعلوم توسط روسها و توقیف ماهواره «مصباح» توسط ایتالیا از جمله مثال‌های بارز آن است- سبب شد تا جمهوری اسلامی ایران به توسعه ماهواره بر با توجه به تجربیات موشکی اقدام کند.

سفیر-1 به عنوان یک ماهواره‌بر سبک برای مدار لئو -که نقش اکتساب فناوری پرتاب و جدایش مراحل و تزریق محموله و ارتباط با ایستگاه را برعهده داشت و محموله‌های آن با جرم نهایتاً 60 کیلوگرم هم همگی تحقیقاتی و بستر آزمایش فناوری بودند- اولین ماهواره‌بر عملیاتی شده ایران بود. این ماهواره‌بر اولین پرتاب خود را در سال 1387 انجام داد و تا انتهای 1391 چهار پرتاب اعلام شده داشت که سه مورد آن موفق بود.

بعدها اسنادی در مجلات خارجی منتشر شد که نشان می‌داد حداقل دو پرتاب ناموفق توسط سفیر-1 در 1391 صورت گرفته اما دولت وقت از اعلام نتایج این تلاش‌ها خودداری کرده بود. چندین پرتاب دیگر توسط سفیر-1 تا سال 1397 صورت گرفت که فقط پرتاب ماهواره فجر در سال 1393 موفق بود و به جز یک مورد که توسط دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا افشا شد، مابقی بدون هیچ انتشار رسانه ای به بایگانی تاریخ سپرده شد.

 تاخیر در پرتاب‌ها

در سطح بعدی از نظر توان حمل محموله و ارتفاع مداری، ماهواره‌بر سیمرغ یا سفیر-2 قرار دارد که با توان حمل 250 یا 350 کیلوگرم به مدار لئو در ارتفاع 500 کیلومتری به جای 250 کیلومتری سفیر-1 حداقل از 1388 در دست توسعه بود. آزمایش نهایی آن به دولت یازدهم رسید اما به جای سال 1392 که اولین زمان پرتاب اعلام شده برای آن بود، در بهار 1395 بدون سر و صدا آزمایش شد. به همین نسبت توسعه نهایی و بهره برداری از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) در حوالی سمنان نیز که در سال 1392 قابل بهره برداری بود تا سال 1396 به تعویق افتاد.

 اقدام عجیب دولت تدبیر و امید!

بعد از آن پرتاب بایکوت شده در سال 95، سیمرغ هرسال یک پرتاب تا سال 1398 داشت که هر سه مورد هم ناموفق بود. جالب اینجاست که بر خلاف اصول اثبات شده توسعه فضایی که لزوم عدم استفاده از ماهواره واقعی به عنوان محموله در ماهواره بری که حداقل سه آزمایش موفق نداشته را بیان می‌کند، دولت تدبیر و امید در تدبیری عجیب در هر سه پرتاب سال‌های 96 تا 98 یک ماهواره واقعی (در سطح پژوهشی و توسعه فناوری) را در سیمرغ قرار دارد که به نابودی آنها و عدم بهره برداری از هزینه‌های چندین میلیارد تومانی هر کدام و از آن مهمتر وقت ارزشمند نخبگان درگیر این پروژه‌ها منجر شد. این ماهواره‌ها به ترتیب طلوع-1 ساخت صاایران از مجموعه وزارت دفاع، پیام ساخت دانشگاه امیرکبیر و ظفر-1 ساخت دانشگاه علم و صنعت بودند.

با وجود وعده‌های فراوان، آزمایش‌های بیشتر سیمرغ در سال 1399 و 1400 در دولت دوازدهم متوقف شد یا انجام شده و رسانه ای نشد که احتمال اول بسیار قوی‌تر است. خصوصا اینکه دولت حسن روحانی سابقه پایین کشیدن ماهواره‌بر آماده پرتاب از روی سکو بخاطر تشر طرفهای غربی را هم دارد.

نکته مهم درخصوص اهمیت سیمرغ این است که این ماهواره‌بر علاوه بر اینکه وظیفه ارسال ماهواره‌های مهم در رده جرمی بسیار بیشتر از سفیر را بر عهده داشت -که هر یک قرار بود چندین فناوری مهم لازم در جهت اهداف کلان برنامه فضایی را آزمایش کنند- خود گام میانی در جهت رسیدن به ماهواره‌برهای سنگین بعدی بود که قرار است اولین محموله‌های عملیاتی با عمر چندین ساله را نیز به مدارهای بالا ارسال کنند.

 پرتاب سیمرغ در تابستان 1396 با محموله ماهواره طلوع-1

دو مأموریت مهم آزمون پرتاب چند ماهواره در یک پرواز و نیز آزمون پروازی ماژول انتقال مداری که برای رسیدن به مدارهای ارتفاع بالا بسیار ضروری است نیز بر عهده سیمرغ قرار داشته است. دلایل دقیق عدم موفقیت سیمرغ در این پرتابها رسانه ای نشده اما گفته‌های مسئولین این برداشت را ایجاد می‌کند که مشکل موتور مرحله دوم در دو پرتاب آخر، سبب نرسیدن ماهواره‌بر به سرعت کافی برای مدار مد نظر بوده است.

در سال 1399 ماهواره‌بر سه مرحله ای ذوالجناح آزمایش اول خود را با موفقیت پشت سر گذاشت. این ماهواره‌بر دارای دو مرحله سوخت جامد با قطر 1.5 متر و یک مرحله سوم سوخت مایع است که برای حمل ماهواره‌هایی با جرم حدود 200 تا 220 کیلوگرم تا مدار 500 کیلومتری طراحی شده است.

قرار است دو پرتاب آزمایشی دیگر با ذوالجناح انجام شود که تاکنون خبری از آن نیست اما احتمال انجام شدن آزمایش دوم آن در سال جاری قوی ارزیابی می‌شود.

با توجه به اینکه سوخت جامد مزیت‌هایی در زمینه به کارگیری نسبت به سوخت مایع دارد و اینکه مرحله سوم ذوالجناح همان مرحله دوم سفیر است که عملکرد قابل قبولی در مقایسه با مرحله دوم سیمرغ داشته، ذوالجناح امیدها را برای پرتاب سریع صف انبوه ماهواره‌های در انتظار قرارگیری در مدار زنده کرده است تا زمانی که سیمرغ هم به قابلیت کافی برای آزمایش مجدد برسد.

 بی‌توجهی به فناوری سوخت جامد

یکی از سوالات پیرامون برنامه فضایی ایران همین عدم استفاده از سوخت جامد در طی یک دهه گذشته علیرغم ساخت انواع موشک‌های بالستیک با قابلیت اطمینان و نیروی رانش بالاست که بارها در رزمایش‌ها آزمایش شدند. عجیب است که صنعت فضایی به سراغ استفاده از سرزیر این بخش از دانش موشکی نرفته و بر استفاده از ماهواره برهای سوخت مایع سفیر و سیمرغ اصرار داشته است درحالیکه اگر موشک سجیل مبنای توسعه یک ماهواره‌بر قرار می‌گرفت یا از موتور موشک‌های فاتح برای به کارگیری در کنار سفیر به عنوان بوستر جانبی استفاده می‌شد، شاید کمبودهای ناشی از آماده نشدن ماهواره بر سیمرغ را هم تا حدود زیادی جبران می‌کرد.

 خبری از «سریر» نیست

در رده‌های بعدی قرار بود ماهواره‌بر سریر در سال 1400 یا 1401 اولین پرتاب آزمایشی خود را سپری کند که با وضعیت فعلی نتایج عملکرد سیمرغ، ممکن است این برنامه هم عقب بیفتد؛ حتی خبری از ساخت اولین نمونه ماهواره بر سریر هم در دست نیست.

سریر برای حمل محموله‌های تا 1000 کیلوگرم به مدارهای تا 1000 کیلومتر طراحی شده است و اولین ماهواره‌بری خواهد بود که ماهواره‌های عملیاتی مدنظر در مسیر رسیدن به ماهواره‌های سنجشی و مخابراتی و تلویزیونی نهایی برنامه فضایی فعلی ایران را به فضا ارسال می‌کند. به کمک ماژول انتقال مداری، ارسال ماهواره تا مدارهای بالا حتی 20000 کیلومتر نیز توسط سریر ممکن است.

در ادامه، ماهواره‌برهای سنگین سروش-1 و 2 قرار دارند که به ترتیب محموله‌های 11 تن و 21 تن را به مدار لئو خواهند برد. انتقال ماهواره‌های عملیاتی به مدار برای قرارگیری در مدار زمین آهنگ یا ژئو سنکرون و نیز انتقال منظومه‌های ماهواره‌ای به طور عملیاتی هم بر عهده این دو ماهواره‌بر است.

برای استفاده از سروش-2 و استفاده عملیاتی از سروش-1 باید پایگاه پرتاب فضایی در مجاورت دریا در جنوب کشور ساخته شود و نیز موتورهای مخصوص و سازه‌های قطر بالا مربوط به این دو ماهواره بر. پایگاه پرتاب فضایی جنوب که احتمالاً در حوالی چابهار ساخته خواهد شد از طرحهایی است که در حوالی سال 1390 تصویب شده اما در 8 سال اخیر طبق اطلاعات موجود هیچ اقدام عملی برای آن صورت نگرفته و این هم یکی از عقب افتادگی‌های برنامه فضایی ایران است. لازم به ذکر است که اگر این پایگاه ساخته می‌شد حتی ماهواره‌برهای سیمرغ و ذوالجناح و سریر هم می‌توانستند کارایی بهتری با پرتاب از آن داشته باشند.

با تمام فراز و نشیب‌هایی که در این گزارش تنها مرور سریعی بر آنها شد، جلسه شورای عالی فضایی به ریاست رئیس جمهور جدید پس از وقفه ای 11 ساله برگزار شد. پیش از این جلسه، ابراهیم رئیسی رئیس جمهور بازدیدی طولانی از نمایشگاه اختصاصی که برای معرفی دستاورهای فعلی و برنامه‌های آتی صنعت فضایی کشور ترتیب داده شده بود انجام داد. تصاویر منتشر شده از این بازدید هم حاوی نکات جالبی بود. از آن جمله مشاهده شدن اطلاعاتی مبنی بر وجود 5 ماهواره فجر است که زمان مرتبط به آنها از سال 2012 تا 2015 عنوان شده که حدوداً قابل تطبیق به سالهای 1391 تا 1394 است. پرتاب طلوع-1 در سال 2017 یعنی همان سال 1396 هم تصریح شده است.

همچنین ماهواره‌ای به نام تدبیر که ظاهراً در سال 1392 پرتاب شده اما خبری از آن منتشر نشده و جالب اینکه ظاهری کاملاً مشابه با ماهواره نوید علم و صنعت دارد که در سال 1390 پرتاب شده بود. همچنین پلتفرم ماهواره ای ایران باس-150 که یکی از بسترهای آزمایش فناوری‌های اصلی ماهواره‌های سنجشی ایران است با وجود طراحی در سال 1395، برای پرتاب در سال 1402 در نظر گرفته شده که آن هم به علت عقب افتادن برنامه فضایی ایران در عرصه ماهواره برها است.

از دیگر نکات قابل برداشت از تصاویر بازدید رئیس جمهور، ماهواره ای به نام کیا-ست است که ظاهرا در سال 2019 (حدود 2 سال پیش) با ماهواره بر سفیر-1بی پرتاب شده یا در برنامه پرتاب قرار داشته است. این ماهواره 55 کیلوگرمی ظاهری شبیه به ماهواره‌های فجر دارد و احتمالاً نمونه روزآمد شده ای از آنها بوده است.

آنچه پیش روی دولت سیزدهم قرار دارد یک برنامه فضایی تدوین شده بر اساس واقعیات و منطق درست است که به شیوه ای نادرست اجرا شده است. صف انبوه ماهواره‌هایی که باید پرتاب می‌شدند تا با آزمایش عملی آنها در مدار، گام‌های لازم برای طراحی بهتر ماهواره‌های عملیاتی اصلی بر اساس تجربیات کسب شده برداشته شود؛ تجربیاتی از عملکرد زیرسامانه‌های مختلف تصویربرداری و مخابراتی و تولید و مدیریت توان الکتریکی و کنترل حرارت و عایق بندی و مقاومت در برابر تشعشات فضایی و تراستر تغییر ارتفاع مداری و پنلهای خورشیدی باز شونده و...

در نتیجه دولت سیزدهم باید تصمیم اساسی خود را برای چگونگی برخورد با برنامه فضایی از هم اکنون روشن کند که آیا این برنامه قرار است به همان شکل 8 سال گذشته به صورت خزنده و به قول وزیر ارتباطات با 10 درصد توان پیش برود و همچون 11 سال اخیر وجه المصالحه مسائل سیاست خارجی قرار بگیرد یا به صورت عملیاتی در جهت رسیدن به قابلیت‌های عملیاتی و کاربردی و تجاری هدایت خواهد شد؟

در صورت دوم، دولت علاوه بر تخصیص بودجه کافی، لازم است تا از هرگونه گره زدن برنامه فضایی با مسائل خارجی پرهیز کرده و حتی برنامه مدون و زمان بندی شده ای را برای هر یک از گامهای مهم این برنامه شامل ماهواره برها و پایگاه پرتاب جنوب عنوان کرده و برای رسیدن به آن تلاش کند و با اجرای هر گام هم اطلاع رسانی شفاف برای مردم داشته باشد.

به علاوه باید اعتراف کرد که عقب افتادگی طولانی مدت برنامه فضایی ایران تنها با تزریق بودجه بالا شتاب نخواهد گرفت بلکه برای حل مشکل نیروی انسانی مجرب قابل استفاده در این برنامه و نیز جبران عقب افتادگی زمانی باید استفاده حداکثری از توان بخش خصوصی و همه بازیگران عرصه فضایی انجام شود.

در واقع بخش فضایی سازمان صنایع هوافضا با یک نگاه جهادی و فرابخشی باید بازیگران مختلف حاضر در کشور را به یاری طلبیده و از برداشتن تمام بار مسئولیت به تنهایی پرهیز کند.

در بخش زیرسامانه‌های ماهواره ای نیز ایران نیاز به جذب فناوری‌های خارجی برای شتاب بیشتر برنامه و عملکرد بهتر ماهواره‌های عملیاتی خود دارد. بخش زیستی برنامه فضایی و به طور خاص کاوشگرهای فضایی و کپسول پرواز انسانی هم هر چند ارزشمند هستند اما در شرایط فعلی اولویت توجه به جنبه‌های کاربردی‌تر برنامه فضایی احتمالاً سبب شتاب کمتر برنامه زیستی فضایی ایران خواهد شد.

به گفته دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان 1395 کمتر از 10 درصد اهداف سند جامع توسعه هوفضای کشور محقق شده در حالی که زمان تحقق کامل سند، سال 1404 تعیین شده بوده که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا سال مذکور دست نیافتنی خواهد بود. رئیس جمهور دولت سیزدهم در جلسه شورای عالی فضایی به همین نکته اشاره کرده و درخواست کرده تا راهکاری برای محقق شدن اهداف سند تا 1404 اندیشیده شود.

امید می‌رود که دولت سیزدهم با یک توجه صحیح و مدیریت جهادی و به کارگرفتن نیروهای جوان و با انگیزه و کنترل سختگیرانه بر تصمیمات کلان مدیران دولتی ریشه دار در برنامه فضایی در قالب تشکیل منظم جلسه شورای عالی فضایی و البته مقدم دانستن مسائل فنی و ایمنی بر سایر موارد، به سرعت گرفتن هرچه بیشتر این برنامه در مسیر درست خود کمک کند که نتایج آن نه در آینده دور بلکه خیلی زودتر آشکار خواهد شد.